Boec van den houte.

Kruishout legende.

Gedrukt in 1483 door Johan Veldener te Culemborg.

Door; Nico Koomen.

Geschreven en vertaald door Nico Koomen.

1. Seth krijgt de opdracht van zijn vader. Getijdenboek voor Katharina van Kleef, Utrecht, 1442-1445. © New York, Pierpont Morgan Library M. 917 f. 199)

2. De boom groeit op Adams graf. Getijdenboek voor Katharina van Kleef, Utrecht, 1442-1445. © New York, Pierpont Morgan Library M. 917 f. 210 PML).

3. Salomon hakt de boom om.

Getijdenboek voor Katharina van Kleef, Utrecht, 1442-1445. © New York, Pierpont Morgan Library M. 917, f 212 PML).

2. De ontmoeting tussen Salomon en de koningin van Saba.

Getijdenboek voor Katharina van Kleef, Utrecht, 1442-1445. © New York, Pierpont Morgan Library M. 917 f. 216 PML).

5. Seth krijgt de opdracht van zijn vader. Boec van den

Houte, Culemborg:

Johan Veldener,

1483; houtsnede 1

Bibliotheek van

België, INC A

1582).

6. Mozes krijgt de

opdracht van de engel.

Boec van den Houte,

Culemborg: Johan

Veldener, 1483;

houtsnede 7 (©

Koninklijke Bibliotheek

van België.

David heeft een

visioen van het levenshout.

Boec van den

Houte, Culemborg:

Johan Veldener,

1483; houtsnede 10

Bibliotheek van

België, INC A

1582).

8. Kooplui brengen

offerande aan de

Kruisreliek. Boec

van den Houte,

Culemborg: Johan

Veldener, 1483;

houtsnede 64

Bibliotheek van

België, INC A 1582).

De koningin van Saba

berispt Salomo.

Boec van den Houte,

Culemborg: Johan

Veldener, 1483;

houtsnede 26

Bibliotheek van

België, INC A

1582).

10. De koningin van Saba

laat het hout van de

Kedron verwijderen.

Boec van den Houte,

Culemborg:

Johan Veldener,

1483; houtsnede 27

Bibliotheek van België, INC A1582).

11. Het hout wordt aan

de tempelpoort

bevestigd. Boec van

den Houte,

Culemborg:

Johan Veldener,

1483; houtsnede 29

Bibliotheek van

België, INC A

1582).

12. Het hout geneest

zieken. Boec van den

Houte, Culemborg:

Johan Veldener,

1483; houtsnede 37

Bibliotheek van

België, INC A 1582).

12. Het hout wordt over

de Kedron gelegd.

Boec van den Houte,

Culemborg:

Johan Veldener,

1483; houtsnede 24

Bibliotheek van

België, INC A

1582).

13. Een sibylle wordt

gegeseld. Boec van den

Houte, Culemborg:

Johan Veldener,

1483; houtsnede 23

Bibliotheek van

België, INC A

1582).

14. Kruisdraging.

Boec van den Houte,

Culemborg: Johan

Veldener, 1483;

houtsnede 35

Bibliotheek van

België, INC A

1582).

15.

De koningin van Saba

waadt door de

Kedron. Boec van den

Houte, Culemborg:

Johan Veldener,

1483; houtsnede 25

Bibliotheek van

België, INC A 1582).

[46] |15ra| Hier na als Adam out was hondert iaer ende twintich, Doe wan hi enen soen, wies naem Seth was. Doe seide Adam: “Siet, God heuet ons weder gegeuen onsen soen, die Cayn versloech.” Ende doe Adam out was negen hondert iaer ende xxx. seide hi tot Seth sinen soen: “Hoor na my, mijn lieue kint!” ende hi vertelde hem alle die dingen, die Aua sijnre moeder ende hem gesciet waren van dier tijt, dat si vanden verboden hout gegeten hadden (hadde), ende seide: “Ganc sonder beiden totten engel Cherubin, die daer staet voorden paradijs, ende vrage hem, hoe lange dat ic sel deruen die oly der ontfermherticheit, die mi God self beloefde, doemen mi van |15rb| daen verstiet. Ende en sijt niet veruaert van den engel, al heuet hi een vuerich swaert in [47] sijn hant: hi boeter mede dat paradijs, dat een soete stede is, Daer altoes vrede ende paeys is.” Seth sprac tot sinen vader: “Ic ben bereit vader te doen dinen wille, ende dat di behaecht, ende dat gi gebiet. Mer ic en weet niet den wech.” Adam seide: “Soen! gaet op minen troeste, ende dat ic v segge merket nav: Als ghi comet in enen dal, dat men hiet Ebron. Ghi selster voetstappen vinden, die wi traden, doe wi mit rouwen quamen, ic ende dijn moeder, doe ons die engel hadde ontseit die stede, die wi verloren om onse sonden; noch staen daer die voetstappen. Oec segge ic v, ghi selter sien een claerheit comen wter soeter steden gemenget mit roke der wellusten.” Mit |15va| dien woorden sceide Seth van sinen vader. Doe hi voorden paradijs quam vernam hi een grote claerheit; hi wort veruaert, ende waende naken een vier. Mer doe hi gedochte die woorden, die hem sijn vader hadde geseit vander claerheit, die hem tegen comen soude wt dier steden, so ginc hi boudeliken darwaerts totten engelen Cherubin, die voor den paradijs stont mit enen swaerde, die hem vraechde wat hi begeerde, ende wat hi sochte, ende waen hi quaem, ende wat nyemaer dat hi daer brochte. Seth seide: “Ic come van Adam, die mit arbeit sijn lichaem heuet versleten. Hi bid v dat gi hem doet verstaen een rechte sekerheit van die oly der ontfermher\ticheit, [48] die hem God dede belouen doe hi hem van daen verstiet.” Doe |15vb| sprac Cherubin die engel: “Gaet ende steect v houet ter doorren in, ende siet dat paradijs al om; bouen allen steden moecht ghi hem prijs geuen. Ende vraget mi van wat ghi (gi) daer siet ende ic selt v al beduden.” Doe Seth sijn hooft in die dore stac, verwonderde hem seer ende hem vervroechde hert ende syn. Want hi sach daer meer scoenheden, dan enich menschelic hert in hem seluen begripen mach: Die cruden gauen daer soeten roke, ende die bomen menigerhande vruchten. Sijn oghen liet hi ommegaen. Ende int midden vanden paradijs sach hi ene scone fonteyne, gedeilt in vier ryuieren, also als die meesters dat beduden. Die eerste hiet Phison ende loopt om een eylant, daermen in vint dat beste gout; oec vintmen |16ra| daer in duerbaer ghesteenten. Die ander hiet Gion, ende loept om tlant der moeryanen. Die derde hiet Tygrus, ende loopt om tlant van Asyen. Die vierde hiet Eufrates ende loopt om alle die werlt. Op dese claer ryuier, die Seth gesien hadde, stont enen groten boom gewassen, ende alle sine tellegeren waren bloot; hi en droech vrucht noch bladeren, noch scors, dat hem dochte te wesen alte groten scade, dat hi so hoech gewassen stont ende so seer verdorret; hi sloech sijn ogen neder, ende sach dat om den boom lach [49] ghewonden een eyselic serpent, ende seer groot. Die wortel van desen boom ginc in die helle seer diep. Daer sach hi die siel van Abel sinen brueder. Hi sach een sonderlinghe groot wonder an desen boom: Want opt hoechste van desen boom lach |16rb| een kint, nye geboren, ende in doken gewonden, ende hi hoordet wenen ter seluer tijt. Doe hi dat paradijs hadde besien, ginc hi weder daer hi die engel vant staen, Ende vraechde te hant wat dat cleyne kindekijn bedude, dat opten boom lach ende weende, die daer stont verdorret. Die engel sprac: “Ic macht v seggen. Dat kint, dat ghi daer saget, sel noch menscelike forme annemen van eenre suuerre maget; bouen den loop der natueren sel God dat kint gemeen hebben mit eenre maget, die die genade allene weder sel brengen, die Adam verloes bi Eua dijns moeders rade. Ende dit kint selt alleen volcomelic becopen; niet eer en dar hem Adam dijn vader verbliden. Die oly der ontfermherticheit sel den kinde wt sinen le\den |16va| so wter maten worden geperset, dat die vader daer bi hem sel laten genogen van alle den scuut, die hi heuet op dat menscelike geslacht. Segget dit uwen vader, dat ghi een kint saget spruten wter herten der heiliger drieuoudicheit; eens menscen soen sel hi hieten, ende hi sel storten sijn heilige bloet aen dat hout, dat noch wassen sel van drien grey\nen, [50] die wten seluen appel quamen, vanden seluen rise vallende, daer Adam in den paradijs die vrucht of smakende daer hem God of verboet te eten.” Die engel gaf Seth aldaer drie greynkijns, Ende seide: “Dese drie greynen seldi leggen onder dijns vaders tonghe in sinen mont, ende grauense mit hem inder aerden. Daer |16vb| sellen drie telgen of wassen, die sellen comen tot enen groten boom. Die een sel sijn cedrus genomet, die hoech wasset bouen alle bomen. Daer bi machmen die vader verstaen, wes mogentheit bouen al gaet ende was ende is ende wesen sel. ¶ Dat ander gaerdekijn sel sijn geliken den cyperessen. Daer bi wordt beteikent die soen, want die cyperesse alsmen hout ende ontdoet geeft hi al te soeten roke. Noch alsmen den soen handen ende voeten sel doorhouwen, ende sijn side sel worden op geloken, sel daer wt comen so soeten roke, dat die vader daer bi al Adams misdaet vergeuen sel. ¶ Dat derde gaerdekijn sel wesen gelijc den pijnboom. Daer bi is beduut die heilige geest. Want men siet anden pijnboom, dat hi menich |17ra| blat wt geeft, ende alle sijn telligen daer mede heuet verciert ende bespredet, ende altoes euen groen staet. Al des gelijc machmen mercken inden heiligen geest, die sijn gauen hier ende daer so menichuoudelic wtspreit, heymelic ende openbaer, datmenre geen getal of en weet.” ¶ Seth en merrede niet langer, doet [51] hem die engel hadde beduut, wat an die greynen lach. Hi haeste hem tot sinen vader ende verteldet hem altemael van woorde te woorde, hoet hem die engel hadde geseit: Dat die oly van dier ontfermherticheit vanden kinde soude comen. Doe verblide hi hem ende en loech mer eens in sinen leuen, eer hi starf, ende en leuede niet lange na dat hi die greynen hadde gesien. ¶ Hierna doe Adam gestoruen |17rb| was Doe leide Seth die drie greynen onder sijns vaders tonge, ende daer quamen of drie smale gaerdekijns, elc eenre ellen lanc, ende bleuen altoes winters ende somers euen groen, wel XXXIIc iaer. Ende daerna vantse Moyses doe hi dat Israhelsche volcke leide ouer dat rode meer inder woestinen, ende sloech hem neder inden dal van Ebron daer Adam lach begrauen. Als Moyses die roeden sach en conste hi niet weten watter bi was beduut. Des morges alst licht was, sach Moyses die knecht Godes dat een gaerdekijn staen ten hoefde van sinen bedde. Tander gaerdekijn sach hi staen neuens sijn rechter side. Dat derde sach hi staen tot sijnre luchter side. Moyses wort veruaert, ende lietse daer ter seluer steden |17va| staen; hi toech voort mitten volc Gods om tsauonts rust te nemen in Ellem. Des anderen dages sach Moyses die knechts Gods die gaerden tot sinen bedde staen, als hise te voren hadde gesien. Doe profetierde hi daer of, ende seide: “Dese drie gaerden sijn betekent [52] bider heiliger drieuoudicheit.” Dus lietse Moyses daer staen, ende voer wech mitten volc int lant van Rapedum, daersi dat water also bitter vonden, datsi alle dorst ende ongemack doechden. Si claechden alle ghemeenlic ouer Moyses, ende seiden, dattet bi sijnre scuut toequam, des hi hem seer bedroefde ende badt God, dat hi hem een boet gaue, daer dat water mede soet mochte worden, want dat volc en liet hem niet genogen. Doe ginc hi in een pauwel\ioen, |17vb| daer hi des nachts ruste. Des anderen dages vroech viel hi op sinen knien, ende badt God oft wesen mochte, dat hi hem te kennen geuen woude, wat hi mitten gaerden meende, die hem also dicke openbaerde; sijn (siin) ghedachte was menichsins. Doe sende hem God een gedacht in, datmen die roeden wttrecken soude, ende stekense in die fonteyne. Daer verwandelde doe die bitterheit des waters in groter soeticheit. Doe nam Moyses [die roeden], ende voerdese mit hem in lant van Raphaden. Onder enen berch liet hi die roedekijns, ende settese in een claer fonteyne van water. Daerna ginc hi opten berch van Synay, daer was hi XL dagen. Ende doe hi vanden berch weder quam, voerde hi die roeden te Moab in dat |18ra| conincrijc, daer sette hise alle drie waerdeliken in die aerde, ende voer van daen, ende na dier tijt en sach hise nye. Daer bleuen si menich iaer staen, datsi nye en wiesen, Mer bleuen in enen doen; winters ende somers wa\ren [53] si euen groen. ¶ Daerna vantse coninc Dauid; want in sinen slaep quam hem een engel te voren. Ende [seide]: “Wtuercoren coninc! Hoor wes ic di vermaen: Du selste ouer die Iordaen liden. Daer selstu vinden drie roedekijns, die tot groten dingen sellen comen; die selstu in dinen hof setten. Daer sel die gene an steruen diet al weder sal (sel) vercrigen, dat bi Adam verloren is.” Dauid wort ontwaec, ende wort veruaert. Des morgen vroe stont hi op ende gerede hem ende |18rb| nam mit hem geselscap, ende voer int rijc van Moab, ende hi vant daer een scone stede , ende nam aldaer sijn rust. Des anderen dages sach Dauid die drie roeden omtrent sijn bedde staen. Hi bad God, dat hi hem woude openbaren, of dat waren die roeden die hi daer sochte. Ende een stemme seide hem te hant: “Dit sijn die drie roeden, die du behoeden selste.” Des seluen dages voor vespertijt quam Dauid binnen Iherusalem, ende brochte aldaer die drie roeden. Dit geuiel in tiende iaer nadat hi coninc was gecoren. Doe brochte hise inder stat, ende settese in een claer water, dat bi sinen houe stont. Des anderen dages waende hise te setten binnen sinen houe, dat hi niet doen en mochte. Want si waren inder nacht so wast, |18va| datmense van daer (daen) niet en mochte brengen, ende si versamenden so in een, datmen niet gesien en conde, welc dat een was vanden [54] drien. Mer bouen totten hoechsten eynde bleuen si gesceiden, dat men wel bekende, dattet drie roedekijns waren. Die cedrus ende cyperes ende die pijnboom te samen viesen in een, mer int hoechste vanden boom mochtmen openbaer sien, dat hi in drien versceiden was. Die coninc dede sinen hof langen ende widen, datmen den bome daer binnen brochten (brochte), ende dede omme werken mit enen tuyn. Ende doe hi daer een iaer gestaen hadde, Deder die coninc enen sulueren rinc ome slaen Hi wies tot xxx iaren, ende elcs iaers dede hier omme slaen enen nuwen rinc. Dit waren xxx |18vb| ringen, Dat veel luden seggen, dat dit die peningen waren, daer Iudas om vercofte den sone Godes. Die coninc plach dicke ter seluer stede oetmoedelic sijn gebet te doen. Hi vergaderde suluer ende gout, om hout ende steen te copen ende wouder een bedehuse [daer] of maken. Mer God openbaerde hem, ende seide: “Coninc! merc dattu een manslachter biste, Du en selste my geen tempel maken. Mer het sel gescien bi Salomon, diet rijc na di sel besitten.” Daer na als Salomon coninc was dede hi een tempel maken. Ende daer gebrac enen balc in; die meesters voeren ende sochten alle dat lant door, mer si en vonden geen balc so groot, die hem daer toe dienen mochte. Des so quamen si totten coninc ende seiden: “Wi en connen ge\nen |19ra| boom vinden, die wi totten werc berei\den, [55] ten si dat gi laet of houwen den boom die gebonden staet mitten xxx ringen, in uwen hof.” Dit en woude die coninc [niet] wel gegehengen, om datten sijn vader daer settede. Nochtan en woude hi dat scone werc niet laten verderuen, ende hiete den tymmermans, dat si den boom souden of houwen. Die xxx ryngen liet hi geheel houwen ende inden tempel brengen; daer hingen si menich iaer; so lange hingen si aldaer, dat die iaren voldaen waren, datse die ioden Iudas brochten, ende Ihesum daer om coften. Desen boom lach gehouwen ende totten werc bereit; die meesters namen die mate, ende waenden leggen int werc. Mer als hi op geheuen was, seit men dathi vijf voeten |19rb| te cort sceen, ende alsmen weder neder leide so lengede hi weder vijf voeten. Dit verwonderde den tymmerluden seer; si namen die mate bouen ende onder; Mer het was om niet dat si wrochten, si en conden noch en mochten den balc daer niet of maken: want hi was gewassen tot anderen dingen: Hi moste dragen den genen, die ons mit sinen bloede verlossen soude van des duuels gewelt. Als die coninc dit hoorde seggen, datmen genen balc van desen houte en conde maken, dede hise weder varen inden woude, om enen anderen balc te soken, ende vonder een ten eersten mael, die myn noch meer gepast was tot desen werc. Daer na so lach dit hout in\den [56] tempel, datter nye\ment |19va| op en achte. Daer na quam een wijf, die hiete Cybilla; si sat rokeloes opt hout, daer si groote noot of leet hadde, Want wten boom rees een brant, die haer cleder mit enen vuer ontstac, ende si riep: “O boom vol heilicheden! hoe was ic ye so coen dat ic dorste op di sitten: an di sel die Gods soen hangen om onse sonden.” Die ioden quamen ende geseldense ende worpense in een kerker; si en wiste selue niet wat si riep vanden [hout]; si deden hoor so groot verdriet an, datsi inden kerker doot bleef. Die ioden gingen, ende berieden hem, wat si mitten houten (houte) souden doen; si worden te rade, ende dedent wten tempel dragen, ende dedent ouer enen beke leggen, daert getreden wort mitten voeten, dat hout daer |19vb| onse salicheit an lach. ¶ Hierna quam tot Salomon een coninginne, om dat haer van sijnre wijsheit veel was gheseit. Mer doe die vrouwe tot dier beken quam, daer dat hout ouer lach, sende haer God een ghedacht in, dat si er niet en dorste ouer gaen. Men seit dat si bervoet ginc in die beke [ende] en dorste dat hout mit haren voeten niet betreden. Dit versach die coninc ende seide: “waer om maect di v so nat?” Si sprac: “Heer coninc! bi wies rade leyde gi dit hout tot deser stede? [57] Men hiet v wijs, Mer dit geeft mi groot wonder, Dat ghi niet en weet, dat die hoep der werlt an desen hout sel hangen.” Ende si gaf suluer ende gout, daer men dat hout mede besloech. Ende Salomon dedet mit groter eren nemen ende inden tempel dragen, ende dede |20ra| alle die doren vanden tempel toe maetselen mit stenen, sonder een, daer dede hi dat hout dwers in vogen, om dat nyement daer in en soude gaen spreken sijn gebet, hi en neygede dat hooft. Ende si mosten dat nv alle aanbeden (aenbeden), diet te voren vertreden hadden. Na Salomon quam een coninc die hiete Roboam, ende noch een ander, diemen Abia hiet; die nam van dat hout dat gout ende alle die duerbaer stenen, daert mede beslagen was, ende dedet wten tempel dragen; die ioden quamen bi nacht, ende grouent wel xx gelaecht onder die aerde; daer lachet wel twie cc iaer. Daerna geuielt, datmen een picijn grauen soude, daer ment vleys in dwaen soude, datmen inden tempel soude offeren. Ende dit was die picijn, daer sinte Ian of in sijn\re |20rb| ewangelien seit, dat die engel neder clam, ende roerdet twater, ende wat sieke eerst daer in naden engel wort gedaen; ende dat gelouen wi, dat den engel dat water vander piscinen roerde ende die sieken genasen; dat was om die toecoemst des crucen des heren, ende doe die tijt van ons heren passie naecte, [58] doe brack dat hout op ende dreef bouen op dat water. Ende doet die ioden sagen, namen sijt ende maecten daer of ons heren cruus. Ende doe vercreech Adam die oly der ontfermherticheit die hem beloeft was.

Hierna toen Adam honderd twintig jaar was toen won hij een zoon wiens naam Seth was. Toen zei Adam: “Ziet, God heeft ons onze zoon weer gegeven die Cain versloeg.” En toen Adam negen honderd en dertig jaar oud was zei hij tot Seth, zijn zoon: “Hoor naar mij, mijn lieve kind!” en hij vertelde hem alle dingen die Eva, zijn moeder, en hem gebeurd waren van de tijd dat ze van het verboden hout gegeten hadden en zei: “Ga zonder oponthoudt tot de engel Cherubijn die daar voor het paradijs staat en vraag hem hoe lang dat ik de olie der barmhartigheid zal ontberen die God me zelf beloofde toen hij me daarvan verstootte. En wees niet bang van de engel, al heeft hij een vurig zwaard in zijn hand: hij beschermt er het paradijs mee dat een lieve plaats is waar altijd vrede en rust is.” Seth sprak tot zijn vader: “Ik ben bereid vader om uw wil te doen en dat ge behaagt en dat ge gebiedt. Maar ik weet de weg niet.” Adam zei: “Zoon! Ga en vertrouw op mij en let op wat ik u zeg: Als ge in een dal komt dat men Ebron noemt zal ge er voetstappen vinden die we traden toen we met rouw kwamen, ik en je moeder, toen de engel die plaats ontzegd had die we verloren om onze zonden; nog staan daar die voetstappen. Ook zeg ik u, ge zal een helderheid zien komen uit een mooie plaats dat gemengd is met rook van wellust.” Met die woorden scheidde Seth van zijn vader. Toen hij voor het paradijs kwam vernam hij een grote helderheid; hij wordt bang en meende een vuur te genaken. Maar toen hij aan de woorden dacht die zijn vader hem gezegd had van de helderheid die hij in die plaats tegen zou komen zo ging hij dapper derwaarts tot de engel Cherubin die voor het paradijs met een zwaard stond die hem vroeg wat hij begeerde en wat hij zocht en van waar hij kwam en welke tijding hij daar bracht. Seth zei: “Ik kom van Adam die met arbeid zijn lichaam heeft versleten. Hij bid u dat ge hem de rechte zekerheid laat verstaan van de olie van barmhartigheid die God hem beloofde toen hij hem er van verstootte.” Toen sprak Cherubin, de engel: “Ga en steek uw hoofd door die deur en bekijk het paradijs geheel; boven alle plaatsen mocht ge het prijs geven. En vraag me wat ge daar ziet en ik zal het u geheel verklaren.”

Toen Seth zijn hoofd door de deur stak verwonderde hij zich zeer en het maakte hem de geest en zijn hart blij. Want hij zag daar meer schoonheid dan enig menselijk hart in zichzelf begrijpen kan: De kruiden geven daar zoete reuk en de bomen vele soorten vruchten. Zijn ogen liet hij ronddwalen. En in het midden van het paradijs zag hij een mooie fontein die in vier rivieren gedeeld was zoals de meesters dat aanduiden. De eerste heet Phison (Ganges) en loopt om een eiland waarin met het beste goud vindt; ook vindt men daarin kostbaar gesteente. De andere heet Geon (Nijl) en loopt om het land der Moren. De derde heet Tygris en loopt om het land van Azië. Die vierde heet Eufraat en loopt om de hele wereld. Op deze heldere rivier, die Seth gezien had, stond een boom die groot gegroeid was en al zijn takken waren kaal; en hij droeg geen vruchten of bladeren en ook geen schors zodat hij dacht dat het een zeer grote schade was dat hij zo hoog gegroeid was en zo zeer verdort; hij sloeg zijn ogen neer en zag dat om de boom een ijselijk en zeer groot serpent lag gewonden. De wortel van deze boom ging zeer diep in de hel. Daar zag hij de ziel van Abel, zijn broeder. Hij zag een bijzonder groot wonder aan deze boom: Want op het hoogste van deze boom lag een kind, net geboren en in doeken gewonden en hij hoorde het dezelfde tijd wenen. Toen hij dat paradijs had bezien ging hij weer waar hij de engel vond staan en vroeg gelijk wat dat kleine kindje betekende dat op de boom lag en weende die daar verdort stond. De engel sprak: “Ik mag het u zeggen. Dat kind dat ge daar zag zal nog de menselijke vorm aannemen van een zuivere maagd; boven de loop van de natuur zal God dat kind gemeen hebben met een maagd die alleen de genade weer zal brengen die Adam verloor bij Eva, uw moeders raad. En dit kind zal het alleen volkomen bekopen; niet eerder en daar zal uw vader Adam zich om verblijden. De olie der barmhartigheid zal bij het kind uit zijn leden zo uitermaten geperst worden dat de vader zich daarmee tevreden zal stellen van alle schuld die hij op het menselijke geslacht heeft. Zeg dit uw vader dat ge een kind uit het hart van de Heilige Drievuldigheid zag spruiten; een mensenzoon zal hij heten en hij zal zijn heilig bloed storten aan het hout dat nog groeien zal van drie zaden die uit dezelfde appel kwamen en van dezelfde tak gevallen zijn daar Adam in het paradijs de vrucht van proefde die God hem verbood van te eten.” De engel gaf Seth aldaar drie zaden en zei: “Deze drie zaden zal ge onder uw vaders tong in zijn mond leggen en het met hem in de aarde begraven. Er zullen drie scheuten van groeien die tot een grote boom zullen worden. Die ene zal Cedrus genoemd worden die hoog groeit boven alle bomen. Daarbij kan men de Vader verstaan wiens mogendheden boven alles gaat en was en is en zal wezen.

De andere scheut zal als een cipres zijn. Daarbij wordt de Zoon gerekend want de cipres geeft als men het hout er afhaalt een al te zoete geur. Nog als men van de Zoon handen en voeten door zal houwen en zijn zijde geopend zal worden dan zal er een zoete geur uitkomen zodat de Vader daarbij Adams misdaad geheel zal vergeven.

De derde scheut zal als een pijnboom wezen en betekent daarbij de Heilige Geest. Want men ziet aan de pijnboom dat hij menig blad uitgeeft en al zijn scheuten daarmee versierd en verspreid heeft en staat altijd even groen en dergelijke kan men opmerken in de Heilige Geest die zijn gaven hier en daar zo menigvuldig uitspreidt, heimelijk en openbaar, zodat men er geen getal van weet.”

Seth draalde niet langer toen de engel dat had uitgelegd wat er aan die zaden lag. Hij haastte zich tot zijn vader en vertelde het hem allemaal van woord tot woord, hoe de engel het hem had gezegd: Dat de olie van die ontferming van een kind zou komen. Toen verblijdde hij zich en lachte maar eens in zijn leven voor hij stierf en leefde niet lang nadat hij de zaden gezien had.

Hierna toen Adam gestorven was toen legde Seth de drie zaden onder de tong van zijn vader en er kwamen drie smalle scheuten van, elk een el lang (70cm), en die bleven altijd ‘s winters en zomers even groen, wel 3200 jaar. En daarna vond Mozes ze toen hij het Israëlische volk over de Rode Zee leidde in de woestijn en zich neerzette in het dal Ebron daar Adam lag begraven. Toen Mozes die twijgen zag kon hij niet weten wat dat betekende. ’s Morgens toen het licht was zag Mozes, de knecht God, dat er een twijgje bij het hoofd van zijn bed stond. Het volgende twijgje zag hij naast zijn rechterkant staan. De derde zag hij aan zijn linkerkant. Mozes werd bang en liet ze daar op dezelfde plaats staan; hij ging verder met het volk van God om ‘s avonds rust te nemen in Ellem. De volgende dag ziet Mozes, de knecht van God, die twijgen bij zijn bed staan zoals hij ze tevoren gezien had. Toen profeteerde hij daarvan en zei: “Deze drie twijgen zijn getekend door de Heilige Drievuldigheid.” Dus liet Mozes ze daar staan en voer met het volk weg in het land van Rapedum waar ze dat water zo bitter vonden dat ze alle dorst en ongemak leden. Ze klaagden allen algemeen over Mozes en zeiden dat het door zijn schuld kwam wat hem zeer bedroefde en bad tot God dat hij hem een middel gaf waar het water zoet van kon worden want dat volk liet zich niet tevreden stellen. Toen ging hij in een paviljoen waar hij ‘s nachts rustte. De volgende dag vroeg viel hij op zijn knieën en bad God of het zo zijn mocht dat Hij hem te kennen wilde geven wat hij met de twijgen bedoelde die hem zo vaak geopenbaard werden; zijn gedachten waren velerlei. Toen zond God hem een gedacht in dat men die twijgen er uit zou trekken en in die fontein steken. Daar veranderde toen de bitterheid van het water in grote zoetheid. Toen nam Mozes de twijgen en voerde ze met hem in het land van Raphaden. Onder een berg liet hij de twijgen en zette ze in een heldere fontein van water. Daarna ging hij op de berg van Sinai en daar was hij 40 dagen. En toen hij van de berg terugkwam voerde hij die twijgen naar Moab in dat koninkrijk en daar zette hij ze alle drie waardig in de aarde en voer er vandaan en na die tijd zag hij ze niet meer. Daar bleven ze vele jaren staan waar ze niet groeiden, maar blijven in dezelfde stand; ‘s winters en zomers waren ze even groen.

Daarna vond koning David ze; want in zijn slaap kwam hem een engel naar voren en zei: “Uitverkoren koning! Hoor wat ik u vermaan: U zal ze over de Jordaan leiden en daar zal ge drie twijgen vinden die tot grote dingen zullen komen; die zal u in uw hof zetten. Daar zal diegene aan sterven die alles weer zal verkrijgen dat door Adam verloren is.” David wordt wakker en wordt bang. ’s Morgens vroeg staat hij op en maakt zich klaar en neemt gezelschap mee en gaat in het rijk van Moab en hij vindt daar een mooie plaats en neemt aldaar zijn rust. De volgende dag ziet David de drie twijgen omtrent zijn bed staan. Hij bidt tot God dat Hij hem openbaren wil of dat de twijgen zijn die hij daar zoekt. En een stem zegt hem direct: “Dit zijn de drie twijgen die u behoeden zal.” Dezelfde dag voor vespertijd komt David binnen Jeruzalem en brengt aldaar die drie twijgen. Dit gebeurde in het tiende jaar nadat hij tot koning was gekozen. Toen bracht hij ze naar de plaats en zette ze in een helder water dat bij zijn hof stond. De volgende dag meende hij ze binnen zijn hof te zetten, wat hij niet doen kon. Want ze waren in de nacht zo gegroeid zodat men ze daarvan niet kon brengen en ze groeiden zo ineen dat men niet zien kon welke het van de drie was. Maar boven tot het hoogste eind bleven ze gescheiden zodat men goed herkende dat het drie twijgen waren. De Cedrus en cipres en de pijnboom tezamen groeiden ineen, maar in het hoogste van de boom kom men duidelijk zien dat hij in drieën verdeeld was. De koning liet zijn hof verlengen en wijder maken zodat men de boom daarbinnen bracht en liet het omgeven met een haag. En toen hij daar een jaar gestaan had liet de koning er een zilveren ring omslaan. Hij groeide dertig jaar en elk jaar liet hij er een nieuwe ring omslaan. Dit waren 30 ringen waarvan veel lieden zeggen dat dit de penningen waren daar Judas de Zoon van God voor verkocht. De koning plag vaak op dezelfde plaats ootmoedig zijn gebed te doen. Hij verzamelde zilver en goud om hout en steen te kopen en wilde er een bedehuis van maken. Maar God openbaarde hem en zei: “Koning! merk dat u een manslachter bent, u zal voor mij geen tempel maken. Maar het zal door Salomon gebeuren die het rijk na u zal bezitten.”

Daarna toen Salomon koning was liet hij een tempel maken. En daar ontbrak een balk in; die meesters voeren en zochten het hele land door, maar ze vonden geen balk zo groot dat die hen daartoe kon dienen. Dus zo kwamen ze tot de koning en zeiden: “We kunnen geen boom vinden die we tot het werk bereiden, tenzij dat ge de boom laat afhouwen die met de 30 ringen in uw hof gebonden staat.” Dit wilde de koning niet goed toestaan omdat zijn vader het daarin gezet had. Nochtans wilde hij dat mooie werk niet laten bederven en zei tegen de timmerlieden dat ze de boom af zouden houwen. De 30 ringen liet hij geheel afhouwen en in de tempel brengen; daar hingen ze vele jaren; zolang hingen ze daar dat de jaren om waren dat de Joden Judas brachten en Jezus daarom verkochten. Deze boom lag gehouwen en klaar voor het werk; de meesters namen de maten en meenden het in het werk te leggen. Maar toen hij opgeheven werd zei men dat hij vijf voeten te kort scheen en toen men hem weer neerlegde toen verlengde hij weer vijf voeten. Dit verwonderde de timmerlieden zeer; ze namen de maten boven en onder; maar het was voor niets dat ze wrochten, ze konden het niet en mochten de balk daar niet van maken want hij was voor andere dingen gegroeid: hij moest diegene dragen die ons met zijn bloed zou verlossen van het duivels geweld. Toen de koning dit hoorde zeggen dat men geen balk van dit hout kon maken liet hij ze weer naar het woud gaan om een andere balk te zoeken en ze vonden er een in de eerste keer die min of meer gepast was voor dit werk. Daarna lag dit hout in de tempel zodat niemand er op lette. Daarna kwam een vrouw die Cybilla heette; ze zat roekeloos op het hout daar ze grote nood of leed van had want uit de boom rees een brand die haar kleren met een vuur ontstak en ze riep: “O boom vol heiligheden! hoe was ik toch zo dapper dat ik op u durfde te zitten: aan u zal Gods Zoon hangen om onze zonden.” De Joden kwamen en geselden haar en wierpen haar in een kerker; ze wist zelf niet wat ze riep van het hout; ze deden haar zo’n groot verdriet aan dat ze in de kerker dood bleef. De Joden gingen en beraadden zich wat ze met het hout zouden doen; ze worden het eens en lieten het uit de tempel dragen en lieten het over een beek leggen waar het met de voeten getreden wordt, dat hout daar onze zaligheid aan ligt.

Hierna kwam tot Salomon een koningin omdat haar veel van zijn wijsheid gezegd was. Maar toen die vrouwe bij die beek kwam daar dat hout over lag zond God haar een gedachte in dat zodat ze er niet over durfde te gaan. Men zei dat ze blootsvoets in de beek ging en durfde dat hout niet met haar voeten te betreden. Dit zag de koning en zei: “waarom maak je u zo nat?” Ze sprak: “Heer koning! Op wiens raad legde ge dit hout in deze plaats? Men noemt u wijs, maar dit verwondert me zeer dat ge niet weet dat de hoop van de wereld aan dit hout zal hangen.” En ze gaf zilver en goud waarmee men dat hout besloeg. En Salomon liet het met grote eer nemen en in de tempel dragen en liet alle deuren van de tempel dicht metselen met stenen, uitgezonderd een en daar liet hij dat hout dwars in voegen zodat niemand daar in zijn gebed zou spreken en hij boog zijn hoofd. En nu moesten allen dat aanbidden die het te voren vertreden hadden.

Na Salomon kwam een koning die Roboam heette en nog een andere die men Abia noemde; die nam van dat hout het goud en alle kostbare stenen daar het mee beslagen was en liet het uit de tempel dragen; de Joden kwamen ‘s nachts en begroeven het wel 20 lagen onder de aarde; daar lag het wel twee honderd jaar. Daarna gebeurde het dat men een visvijver graven zou daar men het vlees in wassen zou dat men in de tempel zou offeren. En dit was de visvijver waarvan Sint Johannes in zijn evangelie zegt dat de engel naar beneden kwam en in het water roerde en welke zieke het eerst daarin na de engel gedaan wordt; en dat geloven we, dat de engel dat water van de visvijver roerde en de zieken genazen; dat was vanwege de toekomst van het kruis van de Heer, en toen de tijd van Ons Heren lijden naakte, toen brak dat hout op en dreef boven op dat water. En toen de Joden het zagen namen ze het en maakten daarvan het kruis voor Onze Heer. En toen verkreeg Adam de olie der barmhartigheid die hem beloofd was.

Uit tp://books.google.nl/books?id=lvsTAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=nl&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false

T EKST Boec van den houte (prozaversie), Auteur: Onbekend, Aard:Proza

BRON Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Ltk. 262

Datum: 1450-1500

Omvang: 2742 woorden

Opm.: Papieren handschrift, 364 bladen, 2 kolommen per bladzij, 32 of 33 regels per kolom. Het handschrift bevat een verzameling godsdienstige teksten, o.a. lectiones uit Oude en Nieuwe Testament, overdenkingen van het leven en sterven van Christus (verdeeld over de canonieke uren der zeven weekdagen) en fragmenten en collacies van kerkvaders en latere auteurs. De prozaversie van het Boec van den houte bevindt zich op fol. 15ra-20rb.

Zie verder: http://volkoomenoudeherbariaenmedisch.nl en : http://www.volkoomen.nl/