Middeleeuwse medische recepten.

Middeleeuwse tractaten.

Bewerkt door Nico Koomen.

Nederbergse geneeskundige recepten, midden 13^de eeuw.

1. Pastinaken.

[Nederbergse geneeskundige recepten] Pasternake is gut der wrove alse si des kindes genesen is. Nim des crudes eín bundel ande saluenen also wil. suht bit watere harde ande bade si an water bade so si ut get so gif ire drinken warm. Dit do tín dage. Of dat wif rasende wirt. so roke si bit den crude. Of di man erstummet so sut den pasternaken an watere vnde gif síuen dage drinken.

[Nederbergse geneeskundige recepten] Pastinaak is goed voor de vrouwen als ze van het kind verlost is. Neem van dit kruid een bos en zalf alzo goed. Kook het beter goed in water en baadt haar in dit water, baadt haar zo het goed als ze het warm drinkt. Dit doe je tien dagen, Of als het wijf razend wordt, dan berook je haar met dit kruid. Of als die verstomt, dan kook je de pastinaak in water en geeft het zeven dagen te drinken.

1. Samenvatting.

Pastina sativa, pastinaak en peen, Daucus, worden nog wel eens door elkaar gebruikt omdat ze vaak dezelfde naam hebben en ook dezelfde werkingen. Hier lijkt het toch om de pastinaak te gaan.

De wortels blijken toch niet zo gebruikt zijn om de vrouwen te zuiveren want er staat duidelijk dat ‘als ze van het kind genezen zijn’, maar lijken eerder een ander doel te hebben en wel dat van bijslapens lust.

2. Speenkruid.

[Nederbergse geneeskundige recepten] her sprecket Golda is gut to spile so men wiscet puluer si ande wirp si an dat water so wilc wisc iren bitet her snewet. allet dat blint wirt geboren dat wer sende of man it ime giue nutten. Gif it droge wnde nat.

[Nederbergse geneeskundige recepten] Hier spreekt golda. Het is goed tegen aambeien, zo men wrijft het tot poeder en werpt het in het water en zo ik weet verbetert hun snijdingen. Allen die blind worden geboren die worden ziende als men het ze geeft te nuttigen. Geef het droog en nat.

2. Samenvatting.

Golda is een naam die zeker op een gele bloem slaat zoals Calendula officinalis, maar naar het gebruik moet het wel het speenkruid zijn, Ranunculus ficaria. Herbarius in Dyetsche spreek eigenlijk niet over de ficaria als speenkruid, wel als oogmiddel. Doordat de zwaluwen er het gezicht van hun jongen mee verbeteren is het een oogkruid. De aambeien of spenen worden genezen door de spenen die onder de plantjes liggen.

3. Gamander.

[Nederbergse geneeskundige recepten] Gamandrea is gut den warlosen menschen. of man si nuttet. suht si mít starken wíne of mit eteke. ande drinket dicke vnde dua dig dar mide it gudeti

[Nederbergse geneeskundige recepten] (3) Gamander is goed de weerloze mens. Als men het nuttigt, kook het met sterke wijn of azijn. En drink het veel op en u doet daarmee het goede.

3. 1. Samenvatting.

Het verschil ligt hem in het woord warlosen, is dat weerloos, dus aanvallen van buiten af en daardoor inweinge pijnen botbreuken en dergelijke of waerlosen, verwaarlozen zodat die gereinigd moet worden. In ieder geval helpt het Teucrium chamaedrys of gamander bij alle twee.

4. Salamonszegel.

[Nederbergse geneeskundige recepten] Sigilata is gut deme dat blut weret an de lide mal puluer nutte it.

[Nederbergse geneeskundige recepten] Sigilata is goed dat men dat bloed weert aan de leden, men zal het verpoederd gebruiken.

4. Samenvatting.

Doordat Salomon zijn zegel in de wortel heeft gedrukt heeft die geweldige kracht ontvangen en wordt het Salonszegel genoemd. Ook wordt Bryonia en Tamus wel Sigillum genoemd, Sigillum Beatae Mariae, maar dat is meer vanwege de genezende werking op geslagen plaatsen. Verder werden deze kruiden meest als purgatief gebruikt.

5. Hertstong.

[Nederbergse geneeskundige recepten] Hertes tunge is gut dere diuuorme of di derme so we dot, dat henuet ne mag slapen. Drinke dit crut mit nue gesodenen bíre, di worme sterwen. dat ním dikke.

[Nederbergse geneeskundige recepten] Hertstong is goed die dauwworm of de darmen zo zeer doet dat hij er niet van kan slapen. Drink dit kruid met pas gekookte bier en de wormen sterven, neem dat veel.

5. Samenvatting.

Asplenium scolopendrium werd vooral gebruikt tegen miltziektes. Mogelijk is er verband met dauwworm vanwege de strepen achter op het blad naar de gelijkenis van de ruige veelvoetige worm die men in het Griecks Scolopendra plag te noemen wiens gedaante in dit gewas eensdeels gezien wordt. Onduidelijk blijft het echter.

Persicaria amplexicaulis wordt ook hertstong genoemd, maar zijn werking is ook anders en wordt meer gebruikt als tegenmiddel tegen beten van venijnige dieren.

6. Sanwort.

[Nederbergse geneeskundige recepten] Sanwort is gut deme di clenen worme an den buke wasset. Puluer unde itít so wo du mag.

[Nederbergse geneeskundige recepten] Sanwort is goed voor hen die kleine wormen in de buik groeien. Verpoeder het en eet het zo veel je kan.

6. Samenvatting.

Onduidelijk is de naamgeving, san =? en wort is een kruid. Mogelijk is san het begin van Sanicula. Van Ravelingen; ‘De oorzaak van de naam Sanicula is omdat het zo krachtig gevonden wordt om de wonden te genezen, zo Ruellius zegt.’ Dus niet. Mogelijk varkensbrood en dan sowwort, maar die werkt niet tegen de kleine wormen. Of Tanacetum, reinvaarn. Of santwoertel zo in Medische en technische Middelnederlandse recepten, zandwortel, Daucus carota?

7. Basilicum.

[Nederbergse geneeskundige recepten] Basilica is gut den di luttel worm anedat lif cumet sclapende suht di worte bit watere, vnde lat it colen. Vnde menget mit morate ande mit eteke so gif ime drinken diworm sterwet vnde weret wan ime. Oc is si gut deme dropegen menschen. nutte dat sap mit pepere ande mit wíne ande drink. stric an di stat dar di drope is hegeneset alto hant. Of tu dat antlítte wile scone maken. Nim wiroc ande mastix ande stot it mit eteke ande stric anedín worehowet. it wíttet so der tribulo dat witte mal mít watere dunne ande dua dar mide duscones.

[Nederbergse geneeskundige recepten] Basielkruid is goed voor hen die wat wormen in het lijf hebben. Gesneden kook je dit kruid met water en laat het verkoelen. En meng het met moerbeiwijn en met azijn, dan geef hem te drinken, de worm sterft en gaat van hem. Ook is ze goed de huidzieke mensen. Nuttig het sap met peper en met wijn en drink. Strijk aan de plaats waar de huidziekte is en het geneest gelijk. Of als u dat aanzicht wil schoon maken. Neem wierook en mastix en stamp het met azijn en strijk het aan het voorhoofd. Het wit zo de kwalen, dat witte wel met water verdunnen en doe daar mee dusdanig.

8. Zilverschoon.

[Nederbergse geneeskundige recepten] Grensinc is gut den wrowen di to wile der mimme geret puluer en wnde gif ire nuhte so gehermet si.

[Nederbergse geneeskundige recepten] Grenzing, (Potentilla anserina) is goed voor de vrouwen en doet hen goed, neem gereed poeder en geef hen te nuttigen zo worden ze rustig.

8. Samenvatting

De naam en het gebruik stemmen overeen met zilverschoon of Potentilla anserina.

9. Solis.

[Nederbergse geneeskundige recepten] Solis is gut to mensliken dingen di mít wrowen nith maggewesen. Nim des w^orsmes gemete ande puluer bit honege ande bit wine gemenget so ním et der man her geneset.

[Nederbergse geneeskundige recepten] (9) Solis is goed tot menselijke dingen die met vrouwen niet mogen wezen. Neemt het warm gemengd en verpoeder het met honing en wat wijn gemengd, dan neem het en men geneest haar.

9. Samenvatting.

Cichorium wordt ook Sponsa solis genoemd vanwege de blauwe bloemen die in de middag naar de zon kijken. Het is vooral een leverkruid.

Maar de tekst komt beter met Calendula overeen. Met de dingen die bij de vrouwen niet mogen wezen wordt wel op de overvloedige maandstonden gedoeld.

10. Bevernel.

[Nederbergse geneeskundige recepten] Di wile scriuen nim bíuenellen. ruten. yserenhart. stot dat to samene maket to dranke mít vine vnde drink it auedes vnde morgens. it verdríuet dat blot van den ougen. Tu deme ruden an den rossen Nim strias bírn to aschín.make lougen. dar mide bade it it geneset.

[Nederbergse geneeskundige recepten] Er zijn er die schrijven; neem bevernel, ruit, ijzerhard, stamp dat tezamen en maak het tot een drank met wijn en drink ’s avonds en ‘s morgens. Het verdrijft het bloed van de ogen. Tegen het ruwe aan de schaamstreek; Neem storax en brandt het tot as en maak een loog, daarmee baad je en het geneest.

11. Samenvatting.

Pimpinella saxifraga is bevernel, ruit is Ruta graveolens en ijzerhard is Verbena officinalis.

12. Bijvoet.

[Nederbergse geneeskundige recepten] Alse de geburt den wíwen to deme herten cumet. So salmen nemen bíwot vnde polei. agrimonien. millefolium.ande osternen. ande stoten al dat samen ande nemen dat sap. ande do dar to ein luttel wines. ande do dat in eínen pot ande sut dat eine wile. alse it dan is verwallen so salmen it wan den w^ore nemen. vnde nemen castorien vnde stot to cleinen puluere vnde spreue dat puluer uppe dat crut. vnde sut auer dat crut. alsit wal gewallen is. so lat it kolen vnde gif it lau drinken wileker wrouen so dise sake wirret di dumen sitten uppe einen stol vnde lat ir di hítte anedat lif undene sclan vnde bestoppe si wol al umbe so cumet ire

[Nederbergse geneeskundige recepten] Als de geboorte de wijven tot hun hart komt. Dan zal men nemen bijvoet en polei, agrimonia, duizendblad en oosterlucie, stamp dat tezamen en neem dat sap en doe daartoe een beetje wijn en doe dat in een pot en kook dat een tijdje, als het dan afgekoeld is zal men het van het vuur nemen. En neem beversgeil en stamp dat klein tot poeder en sproei dat poeder op het kruid. En kook haver, het kruid, als het goed gekookt is, laat het dan koelen en geef het lauw te drinken. Welke vrouwen deze zaak waard vinden die laat men op een stoel zitten en laat haar de hitte onderaan het lijf slaan en stop haar wel al over toe zodat het in haar komt.

12. Samenvatting.

Bijvoet, Artemisia vulgaris, of Mater herbarum als moederkruid. Polei, Mentha pulegium, of onze vrouwe wiegstro. Agrimonia, Agrimonia eupatoria, als plaskruid. Duizendblad of Achillea millefolium als bloedstelpend middel. Sarasine of Aristolochia clematitis heet geboortekruid.

Nederbergse geneeskundige recepten uit het midden 13^e eeuw.

Origineel: Oxford, Bodleian Library, hs. Latin misc. e. 2, f° 19 v°, 53 v° en 54 r°.

Uitg.: Robert Priebsch, Deutsche Handschriften in England, I, Erlangen 1896, 183-184, nr. 180.

Deze recepten zijn in het midden van de 13^e eeuw door een andere hand toegevoegd in opengebleven ruimten in een handschrift uit de eerste helft van die eeuw (H 222, B 138 mm), dat Latijnse geneeskundige traktaten bevat.

Het pronomen dig als enige verschoven vorm wijst naar de streek tussen deik-ich-lijn en de maken-machen-lijn. Het voegwoord ande is een kenmerk van zuidwestelijk Westfalen (Dortmund-Münster) en wisselt daar, zoals in deze recepten, af met unde. De afwisseling van -t en -en als uitgang van de 3^e persoon pluralis indicatief (dot, sterwet, sterwen, wasset) is eveneens Westfaals.

Men mag bijgevolg aannemen dat de recepten thuishoren in het Nederrijns-Westfaalse grensgebied, ongeveer Kettwig-Wuppertal.

Uit CD-Rom- Middelnederlands.

Nico Koomen. Dit zijn al oude recepten waarvan de meesten zich zullen afvragen wat er nu bedoeld wordt, dat gaat bij mij ook zo. Als je nu de eerste neemt, pastinaak, kan ik me herinneren dat ik die vroeger gegeten en er weinig aan vond. Voor de krachten of werkingen die ze bijbrengt was ik toen waarschijnlijk te jong en nu wel te oud. Het zijn meestal vrouwenkruiden of bloedstelpende middelelen. Beversgeil om bij te komen.

Medische en technische Middelnederlandse Recepten.

editie Willy L. Braekman

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_med002medi01_01/colofon.php

[Recepten uit Hs. 8o MS. Med. 3 (Kassel) (no1-196)]

(fol. 1r) 1. Omme quade hoefde te ghenesene. Neemt euforbium, staphi, castonie, witte marouie, scorse van hulze, mostaert saet, ende honich ende maect hier of een salue. Ende salfter thoeft mede. 2. Item. Of neemt selidonie, datmen eet scelworte, ende adic ende scorse van roeden wulghen. Ende brent dit al te puluere. Ende dan neemt spec, ende wriuet te sticken ende minct dat puluer daerin ende salue thoeft daermede. Ende dwa thoeft teerst met orinen ende met zoute. 3. Item. Of neemt bladere van esschen ende wrijfse te sticken ende temperse met aysile. Ende daer of maect een plaester ende (fol. 1v) legse v[p]t thoeft. 4. Item noch jeghen tselue. Neemt bladere van popeliere ende zietse met orinen ende doeter toe zout, en[de] bint dat vp thoeft en[de] doet dit dicke, dan so sal uallen dat quade haer uten hoefde ende werden gans. 5. Item ieghen rudichede. Men sal de rudichede wriuen met eere roeder docken ende saluense met olien van taerwen of met olien ende met taerwen. 6. Item salue ieghen rudichede. Neempt de wortele van roeden docken ende van parten of van lauesschen ende maelrouie ende ziedent te gadere. Ende latent also staen eenen dach of twee ende stampent dan ende temperet met verscher sanen of smeltent in een vat met verscher botren. Ende wringhet (fol. 2r) dore een cleet dese salue es goed ieghen seer int aensichte. 7. Item saluen tallen manieren van dropen die ute es ghesleghen. Neempt olie van oliuen, wieroech, harst, meysche botre, barghin smeere, eppe, materne, venkel, ende bonghe, dat in beken staet ghelyc heleghen. Dit al ghestampt te gadere, ende ghesoden, ende ghewronghen duer een cleet, so hebdi goede salue ter vorseide drope. 8. Item salue ieghen drope die droghe es ghelike pakers. Neemt borsene ende meysche botre ghestampt ouer een. 9. Item salue om quade veden te heelne. Neemt papple, sinchin, ende smer wort ende stampent alst wel ghesoden es ouer een, ende minghet met bloemen van lynsade (fol. 2v) tote et dicke wert. Ende es oec goed ieghen alle quade gate te ghenesene. Te wintre legghet eene wieke ghenet in wermen wyn ende in terebentinen ende te zomere in wine ende in melke. 10. Item poeder om alle dinc te droeghene. Neemt mele ende witte boenen ende puluer van wynsteene, dit doet vp: et sal droghen.

[fol. 1r] 1. Om zere hoofden te genezen. Neem, mogelijk Excoecaria agallocha, staverkruid of Delphinium staphisagria, tamme kastanje of Castanea vesca, witte malrove of Marrubium vulgare, schors van hulst of Ilex aquifolium, mosterd zaad van Sinapis alba of Brassica nigra en honing en maak hiervan een zalf. En zalf er het hoofd mee. 2. Item. Of neem stinkende gouwe of Chelidonium majus dat men scelworte noemt en kruidvlier of Sambucus ebulus en schors van rode wilg of Salix purpurea. En verbrand dit al tot poeder. En dan neem spek en wrijf het stuk en meng dat poeder daarin en zalf het hoofd daarmee. En was het hoofd eerst met urine en met zout. 3. Item. Of neem bladeren van es of Fraxinus excelsior ende wrijf het stuk en temper het met azijn. En maak daarvan een pleister ende [fol. 1v] leg het op het hoofd. 4. Item nog tegen hetzelfde. Neem bladeren van populier of Populus nigra en kook het met urine en doe er zouttoe en bindt dat op het hoofd en doe dit vaak dan zo zal dat slechte haar uit het hoofd gaan en genezen worden. 5. Item tegen ruigheid of huidziekte. Men zal de ruigheid wrijven met een rode zuring of Rumex sanguineus en zalf het met olie van tarwe of Triticum vulgare en met tarwe. 6. Item zalf tegen ruigheid of huidziekte. Neem de wortels van rode zuring of Rumex sanguineus en van zuring of Rumex patientia (?)of van maggi of Ligusticum officinalis en malrove of Marrubium vulgare en kook het tezamen. En laat het alzo staan een dag of twee en stamp het dan en temper het met verse room van melk of smelt het in een vat met verse boter. En wring het [fol. 2r]door een kleed, deze zalf is goed tegen pijn in het gezicht. 7. Item zalven tegen alle soorten van huidziekte zoals schurft die uitgeslagen is. Neem olie van olijf of Olea sativa, wierook van Boswellia thurifera, hars, boter in mei gewonnen, vet van het mannelijke zwijn, eppe of Apium graveolens, moederkruid of Tanacetum parthenium, venkel van Foeniculum vulgare en beekpunge of Veronica beccabunga dat in beken staat gelijk bruinheylighe of Mentha aquatica. Dit alles tezamen gestampt en gekookt en gewrongen door een kleed, dan heb je een goede zalf tegen voor vermelde huidziekte zoals schurft. 8. Item zalf tegen huidziekte zoals schurft die droog is gelijk een melaatse. Neemt herderstas of Capsella bursa-pastoris en boter in mei gewonnen en door elkaar gestampt. 9. Item zalf om zere roede te helen. Neem kaasjeskruid of Malva sylvestris, kruiskruid of Senecio vulgaris (?), en smeerwortel of Symphytum officinale (1) en stamp het als het goed gekookt is door elkaar en meng het met meel van lijnzaad of Linum usitatissimum [fol. 2v] tot het dik wordt. En is ook goed om alle kwade gaten te genezen. In de winter leg een doek genat in warme wijn en in terpentijn van Pistacia terebinthus en in de zomer in wijn en in melk. 10. Item poeder om alle dingen te drogen. Neem meel en witte bonen of Vicia faba en poeder van tartarus of wijnsteen, doe dit er op: het zal drogen.

(1) Of Hylotelephium telephium.

11. Item ieghen alle manieren van iocten so waer dat es. Nempt tsap van roeden docken, olie, asyl, wit van spaengen, elcx een onse. Ende esset somer, so droghet ter sonnen, ende eesset winter, so siedet toten derdendele in. Ende salfter mede iocten. 12. Item noch ieghen tselue. Neemt nitrum, dats .i. maniere van zoute, ende asyl ende (fol. 3r) seepe ende olie ende siedet te gadere tote et dicke wert. Ende daermet salft die iocte biden viere. 13. Item om vrowen die faeute hebben van haren stonden .i. iaer lanc of meer. En[de] haer ansichte wert met porren ende roet gheminct ghelijc dat zij besiect ware. Ende dat comt hem bi desen faeuten. Ende daerbi, om die te ghenesene, doet hem eten den cnop vander materne, ende cleen saelie, ende keruele, ende biest loec, elcx euen uele sonder van der materne meest, ende sceruet al dit wel cleene ende frute in botere ende slater eyere op ende doeter wel botere toe ende siedet niet te vele in botere. Ende dit doet den vrowen eten smergens tileke, ende sauons waert oec goed gheten (fol. 3v) der jeghen diet vermochte. Ende van desen vorseiden cruden neemt een hant vulle, ende dit doet vpden tijdt dat et sculdich es te commene vander maent. Ende dat doet .iij. maent of .iiij. alset comt euen lanc dat ghi yt hebt tote dat ghij syt wel ghesuuert. Ghi sult aldat genesen doedyt aldus. 14. Item om te proeuene wie besiect es. Wriue vp sinen aerm anden puls met olien van akolien. Ende wriuet seere met uwen dume vpden puls; es hi besiect, die olie sal scumen gelyc dat een beer doet die uecht. Ende en es hi niet besiect, en sal niet scumen. Ende dese olie maectmen ghelike der olien van roesen of van violetten. 15. Item. Of doeten laten inde hert adre anden (fol. 4r) rechtren harem. Ende doet .i. ey in vat daer syn bloed in valt so dat bloed uter aderen comt ualle vp dey al werm; es hi besiect et salre inbraden. Ende die besiect es doet hem drinken met wine tsop van griseconten, van boragen, van papen crude, ende vander cossouden (1), vander groter vander middelre ende der cleenre. Inden mey waert best maer alt iaer waert goed die crude ghelesen adde. Ende ghedroghet ende ghestampt met wine ghedronken .xl. daghe, het soudene doen ghenesen ende purgeren. 16. Item om alle manieren van smette int aensichte te werne ende daensichte te makene claer ende wit. Doet hem drinken water ghemaect met clocken (fol. 4v) smerghens ende sauons van mateliven of tcruut ghestampt of gheleit in wine. 17. Item jeghen tselue. (3) Legt eene muus in olien van oliuen in een vat(3), ende laetse der in lighen so langhe datse vorte zij, ende dan wriuet dolie ende de muus dore een cleet. Ende met diere olie saluet hu aensichte, so meer so beter, het wert alle smette af. 18. Item ieghen tseter salue. Neemt smout van glase aluun gemalen ouer een, ende quicseluer, ende meysce botre ghestampt ouer een. 19. Item om te makene witte tande alse wit als snee. Neemt .i. onse salpeter ende .ij. onsen salmoniach ende legghet in eene clocke (fol. 5r) ende maket ghelike dat men roese water doet. Ende dan wriuet uwe tande daer met desen watere met eenen wullenen cleede, si sullen werden scone (5) ende wit. 20. Item om zenewen die ghecrompen zyn. Siedet in wine sarasine dat es astrologie, of longhe wortel of loef, ende bayet der mede de zenewen die vercrompen syn. Ende maect een plaester ende netse daer in ende legse daer vp, si sullen al ghenesen.

11. Item tegen alle soorten van jeuk zo waar dat is. Neem het sap van rode zuring of Rumex sanguineus, olie van Olea sativa, azijn, loodwit van Spanje, van elk een ons. En is het zomer zo droog het in de zon en is het winter zo kook het tot een derdedeel in. En zalf er mee de jeuk. 11. Item noch tegen hetzelfde. Neem nitrum, dat is een soort van zout, en azijn en [fol. 3r] zeep en olie en kook het tezamen totdat het dik wordt. En daarmee zalf de jeuk bij het vuur. 13. Item om vrouwen die fouten hebben van hun stonden 1 jaar lang of meer. En hun aanzicht wordt met vlekken en rood gemengd net alsof ze ziek waren. En dat komt hen door deze fouten. En daarbij, om die te genezen, laat hen eten de knop van moederkruid of Tanacetum parthenium en kleine salie of Salvia officinalis en kervel of Anthriscus cerefolium, en bieslook of Allium schoenoprasum, van elk even veel, uitgezonderd het meest van moederkruid of Tanacetum parthenium, en snij dit alles goed klein en fruit het in boter en sla er eieren op en doe er wel boter toe en kook het in niet teveel boter. En laat dit de vrouwen eten ‘s morgens op tijd eten en ’s avonds was het ook goed daartegen te eten [fol. 3v] die het mogen. En van deze voor vermelde kruiden neem een hand vol en doe dit op de tijd dat het moet komen in de maand. En dat doe het 3 maanden of 4 als het komt en even lang dat je hebt tot je goed gezuiverd bent. Ge zal al dat genezen doe je aldus. 14. Item om te onderzoeken wie ziek is. Wrijf op zijn arm aan de pols met olie van akelei of Aquilegia vulgaris. En wrijf zeer met uw duim op de pols; is hij ziek zal de olie schuimen gelijk dat een beer doet die vecht. En is hij niet ziek het zal niet schuimen. En deze olie maakt men gelijk de olie van rozen of Rosa of van viool of Viola odorata. 15. Item. Of doe hem bloed laten in de hartader aan de [fol. 4r] rechter arm. En doe een ei in een vat daar zijn bloed in valt zodat het bloed uit de ader komt te vallen op het ei al warm; is hij ziek het zal er inbranden. En die ziek is laat hem drinken met wijn het sap van duivenkervel of Fumaria officinalis, van bernagie of Borago officinalis, van paardenbloem of Taraxacum officinale en van de Consolida (1), van de grote, van de middelste en van de kleine. In mei was dit het beste maar het hele jaar is het goed die kruiden verzameld had. En gedroogd en gestampt met wijn gedronken 40 dagen, het zou hen laten genezen en purgeren. 16. Item om alle soorten van smetten in het aanzicht te weren en het aanzicht helder en wit te maken. Laat hem drinken water gemaakt met distilleerkolven [fol. 4v] ’s morgens en ‘s avonds van madelief of Bellis perennis of het kruid gestampt of gelegd in wijn. 17. Item tegen hetzelfde. Leg een muis in olie van olijf van Olea sativa in een vat(3), en laat het daarin liggen zolang dat het verdwenen is en dan wrijf de olie en de muis door een kleed. En met die olie zalf hun aanzicht, zo meer zo te beter, het weert alle smetten af. 18. Item zalf tegen serpigo, een huidziekte zalf. Neem vet van aluin in kristalvorm gemalen door elkaar en kwikzilver en boter in mei gewonnen en door elkaar gestampt. 19. Item om te maken witte tanden zo wit als sneeuw. Neemt 1 ons salpeter en 2 ons steenzout en leg het in een distilleerkolf [fol. 5r] en maak het net zoals men rozenwater doet. En dan wrijf uw tanden daar met dit water met een wollen kleed, ze zullen worden mooi en wit. 20. Item om zenuwen die gekrompen zijn. Kook in wijn Aristolochia clematitis dat is Aristolochia, of longwortel of Pulmonaria officinalis wortel of blad en baadt daarmee de zenuwen die gekrompen zijn. En maak een pleister en maak het nat daarin en leg het daarop, ze zullen geheel genezen.

(11) Men onderscheidde van consolida: plant om te verenigen, drie soorten: grote en middelste en kleine, respectievelijk smeerwortel of Symphytum officinale, zenegroen of Ajuga reptans en brunel of Prunella vulgaris.

21. Item. Of neempt eenen vos ende zieten in water met al metten stronte al ontwe. Ende werpt dat water in een bat in eene kupe ende doenre in sitten den sieken, baden .iij. waerf .iij. daghe of meer eist te doene ende telken bat verwermt. Ende ligghen in syn (fol. 5v) bedde onghespoelt met andren watere, hi sal seker ghenesen ouer waer. 22. Item om har af te doene waer dat staet. Nempt orpriment een deel, ende leuende calc de twee deel, ende wriuet wel ontwee als bloeme ende temperet met borne of met wine. Ende doet zieden vp tvier dat zi alse pappe ende dan legghet daer ghi wilt haer verweeren alse eet als ghi cont ghedoeghen ende latet daer vp droghen. Ende dan dwaet of met wermen borne het sal al (6) ute uallen ende of ghaen ende niet weder commen vp dat ghi de stede salft met beelde sade. 23. Item om de spenen te werne ende te genesene. Bernet eenen mol tasschen ende legse vp de spenen, si sullen genesen ende verghaen. 24. Item jeghen dwater. Drinct .ix. (fol. 6r) tedeke al ontwee ghestampt met wine of met borne .ix. daghe. Ende etet caempsaet 25. Item om alle hoeftswere te genesene. Legt witte mu[n]t, of munte die in deuene wast, of witte rochine gestampt met aysile inden necke ende vp dhersenen metten slape, het sal genesen. Ende diet dronke et ware beter. 26. Item om de quade gate te genesene. Doeter in dasscen van oueriaregen boenen ende van oueriaregher poreyen die stele gheberent beede te gadere. Ende daer bouen so legt dlym ende trette dat vlotet vp dwater van grachten, ende van fonteynen waert beter. 27. Item omden canker te genesene. Nempt cocuux loec ghelesen in meye ende ghedroghet ende dan gemalen te puluer (fol. 6v) doet vp den kanker, het hetet tquade vleesch ute ende ghenesettene. (8) te genesene: is in de ondermarge toegevoegd door dezelfde hand. 28. Item jeghen den canker in veden ofte elre. Nempt water pollioen datmen eet water muer ende droghet ende malet te puluere ende legter dat puluer op, het gheneestene. Ende dit solue cruut slaect geswel van veden diet der vp leght. 29. Item. Daschen van wedewinden zijn oec goed in canker gate. 30. Item salue ieghen quade veden. Ziedt coccuucx loec voren ghestampt ende dan gesoden met meyscer botren ende gewronghen duer een cleet, dit es goede salue jeghen den canker vanden vede. Ende tpuluer daer of dat doet onder vp de (fol. 7r) gate. Ende doet hem drinken sop van tremorse met wine ende daer mede dwaen, het genestene.

21. Item. Of neem een vos en kook het geheel in water met de stront al stuk. En werp dat water in een bad in een kuip en laat de zieke er in zitten en 3 maal per dag bad of meer als het te doen is en verwarm telkens het bad. En leg in zijn[fol. 5v] bad geen ander water, hij zal zeker genezen voor waar. 22. Item om haar af te doen waar dat staat. Neem auripigmentum of natuurlijk arseensulfide een deel en ongebluste kalk twee deel en wrijf het goed stuk zoals bloem en temper het met (bron)water of met wijn. En laat het koken op het vuur zodat het als pap wordt en leg het dan waar ge haar wil weren als u het kan verdragen en laat het daarop drogen. En dan was af met warm (bron)water alles zal uitvallen en weggaan en niet terug komen indien dat ge de plaats zalft met bilzekruid zaad of Hyoscyamus niger. 23. Item. om de aambeien te weren en te genezen. Brandt een mol tot as en leg ze op uw aambeien. Ze zullen genezen en vergaan. 24. Item tegen het water. Drink 9 [fol. 6r] aardwormen geheel stuk gestampt met wijn of met (bron)water in 9 dagen. En eet zaad van hennep of Cannabis sativa en drink wijn. 25. Item om alle hoofdpijn te genezen. Leg witte munt of munt of Mentha arvensis die in de vlakte groeit, of witte rochine (viskuit of wierook?) gestampt met azijn in de nek en op de hersens bij het slapen, het zal genezen. En die het drinkt het was hem beter. 26. Item om de kwade gaten te genezen . Doe in de as van overjarige bonen of Vicia faba en van overjarige prei of Allium porrum de stelen van beide en verbrand ze tezamen. En daarboven zo leg de lijm er boven en kroos, Lemna (?) dat vloeit op het water van grachten en van fonteinen was het beter. 27. Item om de kanker te genezen. Neem klaververzuring of Oxalis acetosella verzameld in mei en gedroogd en dan gemalen tot poeder en (fol. 6v) doe het op de kanker, het eet het kwade vlees uit en geneest het. 28. Item tegen de kanker in de roede of anders. Neem water van pollioen dat men heet waterkers of Rorippa nasturtium-aquaticum ende droog en maal het tot poeder ende leg dat poeder op, het geneest het. En ditzelfde kruid vermindert het gezwel van roede die het er op legt. 29. Item. De as van wedewinde, Calystegia of Convolvulus, is ook goed in kanker gaten. 30. Item zalf tegen kwade roede. Kook klaververzuring of Oxalis acetosella tevoren gestampt en dan gekookt met boter in mei gewonnen en gewrongen door een kleed, dit is goede zalf tegen de kanker van de roede. En het poeder daarvan doe dat onderop het[fol. 7r] gat. En laat hem drinken sap van duivelsbeet of Succisa pratensis ? en met wijn en daarmee wassen, het geneest ze.

31. Item.

Scorse van bongi ghepuluert droegt quade gate in veden ende elre; bloeme van alume doet tselue ende slaect den canker.

32. Item om alle manieren van paerlen in doegen, witte of brune te ghenesene.

Stampt venkel ende alse vele maerche van vliedere beede te gadere ende sietse in wine of in borne. Ende maect een plaester ende legse vp doegen sauons waerm, si sullen genesen.

33. Item om alle wonden te genesene sonder lycteeken of arde lettel ende zenewen vergaderen ende been cnoepen, meer binnen eere (fol. 7v) maent dan met andre salue binnen tween maenden.

Neempt sauer ghesmolten dassin smout, ende maect daer of plaester up werc of up lynwaet also men pleet; het sal ghenesen harde varinc, dit es gheproeft ouer waer.

34. Item om te doene dat eene vrowe werde alse nauwe of zo ware maecht, al adde soe een kint geadt.

Nemt berge ende cleene consoude euen vele, ende stampse wel ende nemet tsap ende doeter vrowen in haer lijf met eenen lijninen cleede ende tcruut daer bouen geleit.

35. Item (fol. 8r) jeghen draunkelhede van wonde inden lichame.

Men sal nemen ghinghebere, sedewaere, galigaen ende stampent in eenen mortier ende temperent met witten wine ende ziedet in eenen stoep wits wyns ende scumet wel, ende alse men ghaet te bed salment drinken al eet, ende den sieken wel decken, hi sal sweeten ende ghenesen.

36. Item jeghen den lichame die hart es.

Neemt de wortele van wheghebreeden ende stampse met bergenen smere ende maecter of een plaester ende legse al werm vp den lichame, al te hant sal hem smelten de buuc.

37. Item jeghen torsioen ende venyn.

Men sal nemen betonie ende siedense met gheetinre melc ende drinken dat, et ganst torsioen (fol. 8v) van den lichame ende veriaecht venijn vanden lichame.

38. Item jeghen walghinge ende braken.

Neemt crumen van ruggenen broede ende alse uele menten ende een hant vul alsenen ende roese bladere ende alse uele averoenen ende siedent te gadere in een sackelkyn met witten wine. Ende dan legge tsackelkyn al werm met alle vpden herte put iegen die mage ende dit doet dicke verwermen inden wyn van seluen du salt genesen van walgene ende van rispenne.

39. Item jegen den vetten te makene mager.

Men sal drinken couden borne elkes smergens, dus werti mager, doetyt langhen tydt.

40. Item.

Si dat sake dat de vette (fol. 9r) mensche vp staet tilcke va