Matthias de Lobel.

Cruydtboeck (1581).

Tekst en afbeeldingen uit http://www.biodiversitylibrary.org/item/30651

Geschreven en vertaald door Nico Koomen.

U als u wordt u, r als z wordt gewoon r.

DEN DOORLUCHTIGHEN ENDE HOOGHGEBOREN VORST ENDE HEERE, HEER EN WILHELM, PRINCE VAN ORANGIEN, GRAVE VAN NASSAU, CATZENELLEBOGHEN, VIANDEN, Diest, Stadt-houder generael vande Nederlanden, Gouverneur over Brabandt, Hollandt, Zeelandt, Vrieslandt, ende Utrecht, Erf-burchtgrave van Antwerpen, &c. DEN EDELEN, VROMEN, WYSEN, SEER VOORSIENIGHEN HEEREN, SCHOUTETH, AMPTMAN, BURGHEMEESTEREN, SCHEPENEN, Raedt, VVijckmeesters, Dekens vanden Ambachten, ende andere Heeren ende Inghesetenen deser Stadt. l eest soo Doorluchtighe, Hoochgeboorne Vorst, Edele, Wyse, ende seer voorsienighe Heeren, dat de teghenwoordighe ghesteltenisse deses tyts, ende de menichfuldighe, ende beclaegeliicke ellenden die nu verscheyden iaeren, deur toedoen der vyanden vande gemeyne ruste ende deser Nederlanden, over den inwoonders der selver syn ghevallen, sulcx syn, dat sy niet alleenliick den moet lichteliick benemen conden, den ghenen die sich tot oeffeninghe eeniger goeder ende loffeliicker consten souden moghen ghebruycken (waer door de ghemeynte merckeliick voordeel ende nut soude moghen ontfangen) maer oock verscheyde steden, plaetsen ende luyden connen brengen, ende alreede deur de onmatighe wreetheyt derselver vyanden ghebracht hebben in groot ende swaer verdriet: Nochtans aenmerckende dat het den almoghenden Godt belieft heeft deur u Vorsteliicke Genaede het meeste deel der beswaernissen, leets ende ellenden die byden voorseyde gemeyne vyanden, desen landen noch meer toebereyt waeren, [2] af te weeren, ende oock de selve Godt u mijne heeren de ghenaede ghedaen heeft dat uwe Edelheden alle haere middelen ende hulpe daer toe hebben geschickt, ende vrymoedeliick ghebruycket. Ende beweghen wesende deur de liefde die ick altijt gehadt hebbe, omme naer mijn vermoghen den ghemeynen oirboir te voirderen, en hebbe ick niet connen onderlaten eenighe voorgaende iaeren daer toe te arbeyden, dat eene bequame ende volmaeckte beschrijvinghe der cruyden in dese spraecke int licht ghebracht mocht worden, hopende dat gheliick my de groote ghenegentheyt die ick tottte ghemeynte deser stadt, over de welcke uwe F. G. ende Edell.als hoofden ghestelt syn, int besundere altiit hebbe ghehadt, ende die liefde die ick den selven schuldich ben toe te draghen, daer toe verweckt hebben, dat sulcx ock den selven niet alleenliick aengenaem en sal wesen, maer oock daer en boven dieneliick bevonden worden, omme met eene soo schoone ende ghenoecheliicke becommernisse ende oeffeninghe de swaricheden deses tydts eenichsins te vergheten, ofte emmers grooteliicx te verminderen. Ende gheliickerwyse ick my heb laeten voorstaen (desen mynen arbeyt totten eynde ghebracht synde) myne schuldighe plicht te verheysschen den selven V. F. G.ende u myne heeren voor te draeghen, als hebbende over eenighe iaeren de eere ghehadt van te wesen dienaer vanden huyse uwes F. G.ende oock merckeliicken langhen tyt als inwoonder ghebruyckt ende ghenoten hebbende de goede rechten ende nutheden deser stadt, alsoo dochte my oock, dat ick my behoirde te versekeren, dat aengaende tgene vanden ghemeynen oirboir ende vermaekinge in desen beswaerliicken tyt by my verhopt is, dat ick my daer inne niet gheheeliick bedroghen vinden en soude. Want wat soude men onder de sonne naest de groote verhueginge die een iegheliick Godt lief-hebbende mensche is scheppende wt de kennisse Godts, connen bevinden meer tot verlichtinghe des gheests te dienen, dan het aenschouwen vande heerliickheyt der wercken synder handen, de welcke haer niet int minste is opebaerende deur de lieffeliicke landouwen, velden ende hoeven verciert met een ontalliickheyt ende wonderbaere onderscheydentheyt van boomen, planten ende cruyden, met seer groote menichte van alderley bloemen, van [3] soo vele verscheyden verwen, reucken ende maecksel: Waer af het aenschouwen ende bemerck soo lustigh is, ende van sulcker weerden te syne gheacht is gheweest, dat Godt almachtich begeerende den mensche opder aerden met groote weldaden te vereeren, den selven, voor synen afval, ghestelt heeft in den lusthof met gheliicke ofte meerder liefliickheyt overvloedeliick begaeft ende verciert, hem maeckende meester over de selve syne heerliicke wercken, ende eerste ackerman ende hovenier desselfs lusthofs. Soo oock van hem, ende deur dese oirsaecke voortghecomen ende ghesproten syn vele ende verscheyde cloecke, vermaerde ende verstandighe ondersoeckers deser dingen, die daer deur voorts veroirsaeckt syn gheweest sich te begheven tot het bemerck van tgene de kennisse der naturen, ende oock meerder wysheyt is aengaende, soomen claerliick inde heylige schriften van velen can lesen, ende oock daer naer van ander volcken speuren, als van Orpheo, Democrite, Empedocle, Aristotele, Pythagora, Theophrasto ende diergheliicke andere. Ende dat meer is, en heeft de ghewichticheyt ende verscheydenheyt vanden saecken der regeeringe der landen ende Coninckriicken aengaende, seer veel vermaerde ende grootmachtighe Keysers ende Coninghen niet soo verre connen brenghen, oft beletten, dat sy sich van eene soo loffeliicke oeffeninghe souden afwenden, oft daer toe eenighen cost, arbeyt, ofte moeyte spaeren: Gheliick sulcx vande Coninghen Syro, Ptolomeo, Mithridate, ende besundere vanden wysen ende vreetsaemigen Coninck Solomon, ghenoechsaem verstaen can worden, vande welcke men soude moghen segghen dat de kennisse der cruyden, ende de oeffeninghe der selver haeren oirspronck ghenomen, ende voorts totten naecomelingen als van handt tot handt overghelevert is. Waeromme niet en is te verwonderen, dat de Poeten (als met heure versierselen verscheyden goede ende oorboirliicke dingen beteeckenenden) hier voortyts gheschreven hebben, dat de Musæ, Nymphæ, Hamadriades, Sylvani, Satyri, ende andere dusdanighe versierde goden, de bosschen, hoeven ende diergheliicken plaetsen met lieffeliickheyt der boomen, bloemen ende vruchten verheerliickt ende verciert, bewoont ende daerinne haeren lust ghehadt hebben, ende den selven voorts overghegeven, ende [4] belast te bouwen, ende in haer cieraet opvueden ende onderhouden, den genen der welcker verstandt daer toe bequaem ende gheschickt gheacht hebben. Soo ons wt sulcker oirsaecke de naemen van Ceres, Flora, Pan ende diergheliicke achterghelaten syn, welcke oude ende loffelycke hercompsten verscheyden Keyseren, Coninghen ende Vorsten van onsen tyde, met oock vele vermaerde ende treffelycke mannen, volghende dese wetenschap ende opvueden der cruyden, niet alleenlyck in groote weerden ende achtinghe en hebben ghehouden, ende sich daerinne met alle neersticheyt gheoeffent, maer oock de selve conste door de quaetheyt des tyts seer vervallen ende oock vervalst synde, tot haere ierste ende verheyschte volmaecktheyt ghebracht; ende dat niet sonder groote redenen: want soo verre men boven desen wil aenmercken de nutheyt ende oirboir die de ghemeynte der menschen in dese werelt ontfanckt ende gheniet deur dese oeffeninghe ende conste, salmen bevinden de selve soo groot te wesen dat sy seer qualiick met eenighe andere soude connen vergheleken worden. Aenghesien dat, alsoo naest den geest ende siel die wy onsterffelyck vanden heere almachtich ontfanghen hebben, de mensche egheen dinck en is besittende dat hem naerdere bestaet ende aengaet ende d’ welck hy met meerder sorghe vliet, arbeyt ende neersticheyt behoort te bewaeren ende gaede te slaen, dan het lichaem, voor d’ welcke alle goeden, haven, gelt, erven ende diergheliicke moeten wycken; soo moet oock daer wt nooteliick volghen dat het middel waer deur de voorseyde bewaernisse is gheschiedende, wel de ierste plaetse is hebbende onder de dinghen die byden menschen ende in deser werelt behooren in weerden ghehouden te worden. Nu en meynen wy niet dat iemandt twyffelt oft de hulpe ende raedt die den lichaemen in desen deele gheschiet (te weten deur de medicyne) en bestaet sunderlinghe inde werckinghe ende cracht der cruyden, welck deel der medicinen, sich oock soo verre streckt, dat het de andere by naest doet als verdwynen. Ende desen aengaende, achten wy gheheeliick den ghenen seer qualiick te oordeelen, die meynen datmen inder medicine sonder dese wetenschap yet goets ende eeren-weerdichs soude connen wtrechten, ende dat het onderscheyt ende wtdeylen der [5] cruyden den apotekers sonder eenighe keuse ende in dese conste niet ghenoech ervaren synde, alleen soude wesen te betrouwen. Twelck hier wt (achterlaetende de andere redenen) ghenoech verstaen can worden, dat boven dien dat alsulcke menschen nemmeermeer in haeren handel en connen versekert wesen, maer hen altiit op andere verlaeten soo verre het ghebeurde sich te vinden in eenige landen oft plaetsen daer het ghene dat sy ghewoonliick in handen nemen als Cassia, Rhabarbarum, Sene, Manna ende diergheliicke niet en waere te becomen, dat sy in sulcken ghevalle als van alle raedt ende hulpe, iae van haere conste berooft wesende, oock den naem die sy draeghen gheheeliick souden moeten verliesen. Waeromme al eest soo dat verscheyde gheschickte mannen deur gheleertheyt ende ervarentheyt grooteliick vermaert synde, goede ende groote neersticheyt int verclaeren ende wtbreyden deser conste ghedaen hebben, ende daer door by eenen yegeliicken groote eere verworven, nochtans mitsdien sy in eene saecke van langhen ende swaeren arbeyt wesende den naevolgers veel stoffe ende oorsaecke achtergelaeten hebben, om nu dit stuck naerder te ondersoecken: Soo hebben wy nae de langduerige oeffeninghe die wy hopen in desen deel niet sonder vrucht gedaen te hebben, ook wel willen de hant aent werck slaen, ten eynde dat dit boeck inde tegenwoordigher grootte ende vermeerderinghe int licht ghebracht mocht worden, meynende de selve vermeerderinge sulcx te wesen dat sy lichteliick alle andere wtgevingen die in desen by yemanden oit ghedaen souden moghen wesen, niet alleenliick te boven en gaet, maer oock dat wy ons laeten duncken, egheen andere in grootte, daer by te connen vergeleken worden: Soo wy insgeliicx ghevoelen vande gene die by ons tanderen tyden inder Latynscher spraecke wtghegeven is. Wesende tot tselve verweckt niet alleenliick deur het ernstich bidden ende aenhouden van vele treffeliicke vermaerde mannen van verscheyde landen ende plaetsen deser Nederlanden, maer oock deur de hulpe ende onderstandt die wy int becomen der cruyden van henlieden neersticheyt hebben ghevoelt ende ghenoten, de welcke sulcx is geweest dat boven de sorghe ende cloecheyt die sy gebruyckt hebben int opbrenghen van verscheyden cruyden, waer af sy eensdeels het saedt ende eensdeels de [6] (4) planten van ons wt andere plaetsen hen ghesonden, hadden ontfanghen, sy hen oock niet en hebben laeten verdrieten, wt verre landen, als wt beyde de Indien, Constantinopolen, Italien, Spaengien, Duytslandt ende meer andere, niet sonder wtnemende moeyte, merckeliick ghetal van cruyden herwaerts te doen comen, ende in heuren hoeven met eene sunderlinghe sorchvoldicheyt op te voeden. Welcken aengaende ghelijck wy ons laeten duncken, dat andere volcken behooren te bekennen, het Nederlantsche, in desen deel boven anderen sunderlinghe eere ende lof te verdienen: alsoo en connen wy oock niet verswyghen hierinne, naest den vermaerden Caerle de l’ Ecluse (die in de oeffeninge ende ervarentheyt in dese conste by hem soo in Oistenriick als andere landen vercregen by niemanden naer ons goet duncken en wordt te boven ghegaen) de voornaemtste gheweest te syne wylen myne heeren van Reynoultre, van Brancion ende vander Delft, ende nu teghenwoordeliick in dese saecke gheliick in alle andere seer pryseliick te wesen heere Philps van Marnix, Heere van Sint Aldegonde, met oock voornamentliick heeren Caerle de Houchin, heere van Longastre, heere Ian Bosoit, Mathias Laurin, Tresorier der Staten deser Nederlanden, Cornelis Pruynen, Tresorier: meesters, Willem Martini, ende Ian van Hobboken Greffiers der voorseyde stadt van Antwerpen: Ionchers Iacob Duym ende Iaspar Roelofs: Ian Mouton, Iaques Durin, ende eenighe andere. De welcke soo veele by ons hebben ghevoirdert, dat wy niet alleenliick den arbeyt en hebben ghenomen, omme verscheyden cruyden, planten ende saden, die wy met groote moyete wt Italien, Duytslandt, Enghellandt, Languedoc, Piemont, Provence, ende andere landen hadden ghebracht, ende door de ongerustheden deser Nederlanden waren verstroyt, wederomme te becomen: maer oock de voorderinghe van desen sulcx hebben ter herten ghenomen, dat wy ons niet vermydt en hebben om dieswille in onse eyghene saecke merckeliick ende verscheyden achterdeel te lyden. Vertrouwende oversulcx, hoe wel wy noch niet alles ghedaen en hebben dat wy begeert hadden, ende metter tydt meer souden moghen doen, dat nochtans dese onse goetwillicheytende arbeydt van een yegheliick int goet ghenomen sal worden. Ende naementliicken [7] dat aenghemerckt de conste ende leeringhe der cruyden, niet in woorden, maer inder daet ende werck bestaet dat niemandt sich en sal willen vasteliick houden int ondersoecken der selver woorden, soo verre eenighen niet eygentliick ghenoech ghenomen ende ghestelt soude moghen wesen. Wy willen wel bekennen dat soo verre in dese saecke (niet van cleyne moeyte ende van grooten oncoste wesende) ons de middelen waeren ghegeven, die wy weten anderen nochtans niet in soo swaere werck ghegunt te syne, dat wy niet alleenliick desen onsen arbeydt eer int licht souden hebben laeten comen, maer dat mogheliick de selve sulcx soude gheweest syn, dat hy midts meerder volmaecktheyt eenen yegeliicken tameliick ende meerder ghenoegen soude hebben connen ghegeven. Niet te min wy weten dat sulcke eene niet geheeliick van allen danck wtghesloten en behoort te worden, de welcke het gene gheeft dat hy vermach. Desen mynen arbeydt dan, Doorluchtighe, Hoochgheborne Prince ende Vorst, Edele voorsiennighe ende seer wyse heeren ick uwer F. G. Edelheden ende ende Eersaemheden overmidts den redenen my hier voren verhaelt wel hebben willen toeeyghenen, als my laetende voorstaen dat uwe ingheboorne Princeliicke Genaede ende goedertienheyt, ende uwe myne heeren ghewoonliicke gunste, den selven int goet sal aennemen. Ende grooteliick verhopende, dat gheliick alle vrome ende goede menschen, iae de geheele Christeliickheyt uwer F. G. met ganscher ende vierigher herten danckt voor de onweerdeerliicke weldaden door desselfs handt met de vryheyt des ghemoets ende des lichaems ontfanghen, ende den selven bekendt een heerliick tusschen-middel van Godt almachtich geschickt te syn, omme syne bermherticheyt over dese Nederlanden, ende vele andere ontalliicken mensen wt te storten. Ende dat hy u myne heeren oock de ghenaede doet van u met vele wysheyts ende cloeckheyts tot goede regeringe deser stadt (wesende als een hooft der anderen) te begaven, dat soo oock een yegheliick dese wetenschap beminnende, middel sal ghegeven worden omme sich te verblyden, dat op u lieder naem dit tegenwoordich werck int licht is ghecomen, ende den oorboir, vrucht ende lust daer wt spruytende vele menschen mede ghedeylt. De heere almachtich beschermer alder Coninghen, Vorsten, Heeren, Coninckriicken ende landen wil uwe [8] F. G.ende Edel.in eene langhe gheluckighe regeringhe bewaeren tot voorstant, troost ende hulp der goeder, ende tot gheheele wtvueringhe van een soo ghenadighen ende heerliicken werck by hem over desen landen begonst. Wt Antwerpen den eersten dach van May, M. D. LXXXI. Vwer V. G. Edelen ende Eersaemheden seer ootmoedighe ende onderdaenighe dienaer Matthias de Lobel. [8]

DE DOORLUCHTIGE EN HOOGGEBOREN VORST EN HEER, HEER EN WILHELM, PRINS VAN ORANJE, GRAAF VAN NASSAU, CATZENELLEBOGHEN, VIANDEN, Diest, Stadhouder generaal van de Nederlanden, Gouverneur over Brabant, Holland, Zeeland, Friesland en Utrecht, Erf-burchtgraaf van Antwerpen, &c. DE EDELE, VROME, WIJZE, ZEER VOORZIENIGE HEREN, SCHOUTEN, AMBTMAN, BURHEMEESTERS, SCHEPENEN, Raad, wijkmeesters, dekens van de ambachten en andere heren en ingezetenen van deze stad. Al is het zo doorluchtige, hoog geboren vorst, edele, wijze en zeer voorzienige heren dat de tegenwoordige toestand van deze tijd en de menigvuldige en beklagenswaardige ellende die nu verschillende jaren door toedoen van de vijanden van de algemene rust deze Nederlanden over zijn inwoners is gevallen die zo zijn dat ze niet alleen gemakkelijk de moed kunnen benemen van diegenen die zich bezig houden met enige goede en loffelijke kunsten die gebruikt zou kunnen worden tot merkelijk nut en voordeel voor de gemeente en ook aan verschillende steden, plaatsen en lieden die reeds door de onmatige wreedheid van die vijanden in groot en zwaar verdriet gebracht zijn. Nochtans opmerkende dat het de almogende God het belieft heeft door u vorstelijke genade om het meeste deel van de bezwaren, leed en ellende die de voor vermelde gemene vijanden die deze landen nog meer wilden doen [2] af te weren en ook God u mijne heren genade gegeven heeft dat u edelen al hun middelen en hulp daartoe heeft beschikt en vrijmoedig gebruiken. En bewogen door de liefde die ik altijd gehad heb om naar mijn vermogen het algemeen nut te bevorderen heb ik niet na kunnen laten om er enige jaren aan te werken zodat een goede en volmaakte beschrijving van kruiden in deze taal in het licht gebracht zal worden en hoop dat gelijk zoals ik een altijd een bijzondere grote genegenheid tot deze stad heb, waarover u en edelen als hoofden gesteld zijn, en die liefde die ik het schuldig ben toe te dragen en daartoe verwekt ben dat zulks ook niet alleen aangenaam zal zijn maar ook daarboven dienstig zal bevonden worden om met zo’n mooie en genoeglijke bekommernis en oefening de zwaarheden van deze tijd enigszins te vergeten of immers zeer te verminderen. En net zo ik met heb ik me laten voorstaan als mijn arbeid tot een einde gebracht is dat ik die aan u edele heren wil opdragen omdat ik de eer gehad heb om enige jaren dienaar van uw huis te zijn en ook een opmerkelijke lange tijd als inwoner het gebruik genoten heb van de goede rechten en nuttigheden van deze stad. Daarom dacht ik ook dat ik me behoorde te verzekeren aangaande hetgene voor het algemeen nut en vermaak in deze bezwaarlijke tijd gemaakt is waarin ik hoop dat ik daarin niet geheel bedrogen wordt. Want wat zou men onder de zon naast de grote vreugde die elke God liefhebbende mens uit de kennis van God schept meer kunnen vinden om de geest te verlichten dan het aanschouwen van de heerlijkheid uit de werken van zijn handen die zich niet in het minst openbaren door de liefelijke landouwen, velden en hoeven die versierd zijn met ontelbare en wonderbaarlijke soorten van bomen, planten en kruiden en met een zeer grote menigte van allerlei bloemen [3] van zo veel verschillende kleuren, reuk en vorm. Daarvan is het zien en opmerken zo lustig en wordt van zo’n grote waarde geacht dat God almachtig de mensen op de aarde met grote weldaden wilde vereren en die voor zijn val in de lusthof gezet heeft die met gelijke of grotere lieflijke overvloedig versierd werd en maakte hem meester over al zijn heerlijke werken en eerste akkerman en hovenier van die lusthof. Zo ook van hem en door deze oorzaak zijn voortgekomen en gesproten vele en verschillende kloeke, vermaarde en verstandige onderzoekers van deze dingen die daardoor genoodzaakt zijn geweest om zich te begeven tot het opmerken van de kennis van de natuur en meer wijsheid kregen zo men duidelijk in de heilige schriften van velen kan lezen en ook daarvan in andere volken kan zien, als van Orpheus, Democritus, Empedocles, Aristoteles, Pythagoras, Theophrastus en meer anderen. En wat meer is het heeft de gewichtigheid en verschillen van de zaken wat regeringen en koninkrijken van landen aangaat zeer veel vermaarde en machtige keizers en koningen niet zo ver kunnen brengen of beletten dat ze zo’n loffelijke oefening niet zouden doen of daartoe enige kosten, arbeid of moeite zouden sparen. Net zo als zulks van de koningen van Syrië, Ptolomeus, Mithridates en vooral van de wijze en vreedzame koning Salomon voldoen begrepen kan worden waarvan men zou kunnen zeggen dat de kennis van de kruiden en de teelt daarvan hun oorsprong heeft gekregen en verder door de nakomelingen van hand tot hand overgeleverd is. Waarom niet te verwonderen is dat de poëten, die met hun versiersels verschillende goede en nuttige dingen betekende, hiervan vroeger geschreven hebben, dat de Musae, Nypmhae, Hamadriades, Sylvani, Satyri en andere dusdanige versierde goden de bossen, hoven en dergelijke plaatsen met lieflijkheid van bomen, bloemen en vruchten verheerlijkt en versierd bewoond en daarin hun lust gehad hebben en die verder over gegeven en [4] belast om te bouwen en in hun sieraad op te voeden en te onderhouden diegenen wiens verstand ze daartoe bekwaam en geschikt geacht hadden. Uit die oorzaak zijn de namen van Ceres, Flora, Pan en dergelijke nagelaten welke oude en loffelijke herkomst deze wetenschap gevolgd hebben verschillende keizers, koningen en vorsten van onze tijd met vele vermaarde en voortreffelijke mannen. Die het niet alleen in grote waarde en achting hebben gehouden en zich daarin met alle vlijt hebben bezig gehouden maar ook die kunst die door de kwaadheid van de tijd zeer vervallen en ook vervalst was tot haar eerste en vereiste volmaaktheid hebben gebracht. Dat is niet zonder reden. Want als men het nut en gebruik hiervan wil zien die de gemeente van mensen in deze wereld er van ontvangt en geniet door deze oefening en kunst zal men zien dat die zo groot is zodat men die nauwelijks met een ander zou kunnen vergelijken. Aangezien dat er, naast de geest en ziel wie we onsterflijk van de Heer almachtig ontvangen hebben, er voor de mens geen ding is die dichter bij hem staat en aangaat en die hij met meer zorgen vliedt, arbeid en vlijt behoort te bewaren en gade te slaan dan het lichaam waarvoor alle goederen, haven, geld, erfenissen en dergelijke moeten wijken zo moet ook daaruit noodzakelijk dat het middel waardoor de voor vermelde bezwaren geschieden wel de eerste plaats behoort te hebben onder de dingen die bij de mensen en in deze wereld in waarde gehouden moet worden. Nu menen wij niet dat iemand twijfelt of de hulp en raad die het lichaam hierin geschiedt, te weten door de medicijnen, vooral bestaat in de werking en kracht van de kruiden welk deel van de medicijnen zich ook zo ver uitstrekt dat de anderen vrijwel verdwijnen. En wat dit aangaat achten wij geheel diegene zeer kwaad die oordelen dat men in de medicijnen zonder deze wetenschap iets goeds en eerbaars zou kunnen voort brengen en dat de apothekers die het onderscheid en uitdelen van [5] de kruiden zonder enige keuze in deze kunst niet voldoende ervaren zijn alleen te vertrouwen zijn. Waaruit, ik spreek niet van andere reden, begrepen kan worden dat zulke mensen in hun handel nooit verzekerd kunnen zijn en zich altijd op anderen verlaten zo ver het gebeurd en ze zich bevinden in enige landen of plaatsen waar hetgene dat ze gewoonlijk in de handen nemen als Cassia, Rhabarbarum, Senna, Manna en dergelijke niet te krijgen zijn zodat ze in zulke gevallen van alle raad en hulp, ja zijn van hun kunst beroofd en zouden ook de naam die ze dragen geheel moeten verliezen. Waarom, en al is het zo dat verschillende geschikte mannen door geleerdheid en ervaring zeer vermaard zijn en goede en grote vlijt in het verklaren en uitbreiden van deze kunst gedaan hebben en daardoor door iedereen in grote eer staan, nochtans omdat ze in een zaak van lange en zware arbeid de opvolgers veel stof en oorzaak nagelaten hebben om die stukken verder uit te zoeken zo hebben wij na lange studie, die we hopen in dit deel niet zonder vrucht gedaan te hebben, ook daarin de hand willen slaan zodat dit boek in de tegenwoordige grootte en vermeerdering uitgegeven zal worden en menen dat die vermeerdering dusdanig is dat ze gemakkelijk alle andere uitgaven die hierin ooit door iemand gedaan is niet alleen te boven gaat maar ook dat we denken dat er geen andere in grootte daarbij vergeleken kan worden. Zo denken we er ook over van diegene die van ons in andere tijden in de Latijnse taal uitgegeven is. Ik ben daartoe verwekt niet alleen door het ernstig bidden van vele voortreffelijke vermaarde mannen van verschillende landen en plaatsen van ons Nederland, maar ook door de hulp en bijstand die we in het verkrijgen van kruiden door hun vlijt hebben gevoeld en genoten die dusdanig was dat boven de zorgen en kloekheid die ze gebruikt hebben in het opbrengen van verschillende kruiden waarvan ze eensdeels het zaad en eensdeels de planten [5] die van ons uit andere plaatsen waren gezonden ontvangen hebben en zich ook niet hebben laten verdrieten uit verre landen als uit beide Indien, Constantinopel, Italië, Spanje, Duitsland en meer andere vaak met veel moeite om een opmerkelijk getal van kruiden hier te laten komen naar hun hoven om die met een bijzondere zorgvuldigheid op te voeden. Waardoor wij denken dat andere volken behoren te bekennen dat de Nederlandse hierin boven anderen vooral de eer en lof verdienen. Zo kunnen we hierin ook niet verzwijgen naast de vermaarde Karel Clusius , die in de teelt en ervaring in deze kunst die hij in Oostenrijk en andere landen gekregen heeft door niemand volgens ons te boven wordt gegaan, de voornaamste geweest zijn wijlen mijnheer van Reynoulte, van Brancion en vander Delft en nu tegenwoordig in deze zaak zeer te prijzen de heren Philips van Marnix, heer van Sint Aldegonde en ook Caerle de Houchin, heer van Longastre, heer Ian Boisot, Mathias Laurin, penningmeester van de Staten van Nederland, Cornelis Pruynen, penningmeester, meesters Willem Martini en Jan van Hobboken, griffiers van de voor vermelde stad Antwerpen. Jonkers Jacob Duym en Jaspar Roelofs, Jan Mouton, Jacques Durin en enige andere. Die zo veel van ons hebben gevorderd zodat we niet alleen de arbeid hebben genomen om verschillende kruiden, planten en zaden die we met grote moeite uit Italië, Duitsland, Engeland, Languedoc, Piedmont, Provence en andere landen hebben gebracht en door de moeilijkheden in Nederland waren verstrooid om die weer te krijgen. Maar ook het bevorderen er van ter harten hebben genomen zodat we niet vermijd hebben om daardoor in onze eigen zaak opmerkelijk en verschillend nadeel te lijden. Vertrouwende hierdoor, hoewel we nog niet alles gedaan hebben wat we zouden willen en met de tijd meer mogen doen, dat nochtans deze onze goedwillende arbeid door iedereen voor goed zal worden genomen. En namelijk [6] dat de kunst en het leren van de kruiden niet in woorden zal opgemerkt worden maar inderdaad in het werk bestaat zodat niemand zich zal vasthouden in het onderzoek van die woorden als die eigenlijk niet goed genoeg gesteld zijn. We willen wel bekennen dat zo ver in deze zaak, die van grote moeite en van grote kosten is, ons de middelen waren gegeven die anderen in minder zwaar werk gegeven zijn zodat we niet alleen deze onze arbeid eerder uit zouden brengen maar dat het mogelijk geweest zou zijn dat ze meer volmaakt zou zijn waardoor het iedereen tamelijk en meer genoegen gegeven zou hebben. Niettemin weten we dat zoiets niet door iedereen in dank ontvangen zal worden die hetgene geeft dat hij kan. Deze mijn arbeid dan doorluchtige hoog geboren prins en vorst, edele voorzienige en zeer wijze heren wil ik uw edelheden en eerzame overheden vanwege de redenen hiervoor verhaald willen toe-eigenen en laat me voorstaan dat u ingeboren prinselijke genade en goedertierenheid en u mijne heren gewoonlijke gunsten die voor goed zal aannemen. En hoop zeer dat gelijk alle vrome ende goede mensen, ja de gehele Christenheid u edele met ganse en vurige harten dankt voor de onwereldse weldaden door uw hand met vrijheid van gemoed en lichaam ontvangt en die bekend een heerlijk tussen middel van God almachtig geschikt te zijn om zijn barmhartigheid over deze Nederlanden en vele andere ontelbare mensen uit te storten. En dat hij u mijne heren ook de genade doet van u met veel wijsheid en kloekheid tot goede regering van deze stad, die als een hoofd is van de anderen, te begiftigen zodat ook iedereen die deze wetenschap bemint het middel zal gegeven worden om zich te verblijden dat op uw naam dit tegenwoordig werk in het licht is gekomen en het gebruik en lust die daaruit spruit vele mensen wordt meegedeeld. De Heer almachtig en beschermer van alle koningen, vorsten, heren, koninkrijken en landen wil u [6] en edelen in een lange gelukkige regering bewaren toot voorstand, troost en hulp van de goede en tot gehele uitvoering van zo’n genadig en heerlijk werk die door hem in deze landen begunstigd wordt. Uit Antwerpen de eerste dag van mei in 1581.

[9] Extract van Privilegie. De Conincklycke Maeisteyt heeft toeghelaeten Christoffel Plantyn, synen ghesvvoren Drucker, vvoonende inder Stadt van Antvverpen, te moghen drucken, vercoopen ende distribueren binnen alle dese landen van hervvaertsouex, eenen boeck gheintituceert den Cruydtboeck oft Herbarius, nieuvvelijck ghemaeckt by B. Mathias de Lobel, Medicyn van synder Excellentie, ende dat in alle talen soot hem sal goetduncken tot profyt vander ghemeuynten: Verbiedende allen anderen Druckers oft Boeckvercoopers vvie dat sy moghen vvwesen, hen te vervoorderen het selffte boeck, tsy int gheheel oft in deelen, in gheender manieren nae te drucken oft eenighe elders ghedruckt synde, te vercoopen oft te distribueren in syne landen van hervvaerts over, ende dat ghedurende den tyt van thien iaeren, naer dat elcken druck van eenighe tael daer hy in ghedruckt sal vverden, sal voleyndt vvesen. Op de pene ende confiscatie van alle sulcke boecken elders ghedruckt, ende noch daerenboven te betaelen de amende: achtervolghende de brieven ghegeven tot Brussel. Onderteeckent. I. Blyleven. [10]

[9] Extract van privilegie. De koninklijke majesteit heeft toegelaten Christoffel Plantyn, zijn gezworen drukker die in de stad Antwerpen woont te mogen drukken, verkopen en distribueren binnen alle deze landen van herwaarts over een boek getiteld het Cruydtboeck oft Herbarius, nieuw gemaakt door B. Mathias de Lobel, dokter van zijn excellentie ende dat in alle talen zo het hem zal goed dunken tot profijt van de gemeente. Verbiedende alle anderen drukkers of boekverkopers wie dat zouden mogen wezen hen te bevorderen hetzelfde boek, hetzij in het geheel of in delen, op geen manier na te drukken of enige die elders gedrukt is te verkopen of te distribueren in zijn landen van herwaarts over en dat gedurende de tijd van tien jaren nadat elke druk van enige taal daar het in gedrukt zal worden voltooid zal zijn. Op de pen en confiscatie van al zulke boeken elders gedrukt en noch daarboven te betalen de boete: achtervolgende de brieven gegeven te Brussel. Ondertekent. I. Blyleven. [10]

[1] Beschrijvinghe der planten ende Cruyden deur MATTHIIS DE LOBEL. Waerschouwinghe tot den goedt-gunstighen leser. m lichtelicker ende bequaemelicker te gheraecken tot volcomene kennisse der Cruyden, soo int ghemeyn als int besonder, heeft my goedt ende hooch-noodich ghedocht een nieuwe ordeninghe te achtervolghen, t’saemen voeghende ende by een brenghende elcke soorte ende aerdt van Cruyden onder haer geslachte, op dat het ghene welck verre van een ander afghesondert, verspreydt ende verdeylt is, wederomme als in een ghevoeght worde. Want die te willen beschrijven ende t’samen by een voeghen naer de geleghentheydt der plaetsen daer sy zij groeyende (ghelijck als sommighe hebben bestaen te doen, vergaderende by een alle de Cruyden van de gheberchten in sonderheydt, ende desghelijcks die vande daelen, ende alzoo vande huevelen oft bergachtighe plaetsen, ende vande platte velden, beyde verre vande Zee, ende naeby ligghende: ende voorts int bysonder die vande hoven ende ghebouwede velden) dit soude ontwijsselijck medebrenghen een onordentlijcke ende verwerde vermenghinghe van haeren aerdt ende gheslachte, midts dat de Cruyden die malcanderen zeer onghelijck zijn, by een souden moeten ghevoeght worden. Het welcke ons mocht hinderen ende beletten om de selve in onse ghedachtenisse bequamelick te behouden, ofte haeren aerdt d’ eene vanden anderen te onderkennen. Aenghesien dat zeer vele cruyden sonder onderscheydt beyde in vlacke oft effene plaetsen ende inde geberchten voortcomen, alsoo ick desghelijckx ghenoech ghemerckt hebbe: ende dat oock vele planten van coude ende onghetemperde berghen liggende in Languedoc ofte heete landen, het zy int Ooste, int Zuyde oft Weste, ghemeynlijck groeyen inde vlacke velden vande coude landen int Noorden ligghende, als Nederlandt, Vlaenderen, Engellandt, Noortmandie ende Picardie. Ende want behoorlick is voor alle dinghen te weten de namen van de Cruyden daer af men wilt oft behoeft te spreken, ende desgelijcke de teeckenen waer met men die onderkennen ende onderscheyden sal, eermen de kennisse der crachten can becomen, Soo hebben wy de naemen in d’eerste gheset, ende de bedietselenen daer af verclaert, waer wt dickwils het cruyt oft sijn cracht beter bekent wordt: ende hebben daer nae ghestelt de beschrijvinghe, midtsgaders de aenwijsinghe der plaetsen daer de cruyden ghemeynlijck groeyen. Want waer toe soude het ons baeten, de cracht van eenich cruyt te kennen, ten zy dat wy eerst weten wat het voor een cruyt is? Hierom ten waere saecke dat wy daer op acht hadden ghenomen, als dat dese kennisse aldereerst moet voorgaen: voorwaer wy souden veroorsaeckt zijn gheweest een andere ordeninghe voor te nemen, achtervolghende de ghelijckmaeticheyt der crachten van elcken cruyde, gelijck als Dioscorides int ghemeyne ende aldermeest gedaen heeft: de wyle alsulcke ordeninghe wter maeten bequaem is voor de ghene die alreede de kennisse vande Cruyden hebben, maer niet voor d’ andere die de selve noch niet wel en weten t’ onderscheyden. (2) [11]

[1] Beschrijvingen der planten en kruiden. door MATTHIIS DE LOBEL. Waarschuwing tot de goed gunstige lezer. Om gemakkelijker en beter tot de volkomen kennis van de kruiden te komen zo in het algemeen als apart heeft me goed en hoognodig gedacht een nieuwe ordening na te volgen, tezamen voegende ende bijeen te brengen elke soort en aard van kruiden onder hun geslacht zodat diegene die ver van een ander afgezonderd, verspreid en verdeeld waren weer als ineen gevoegd worden. Want die te willen beschrijven en tezamen bijeen voegen naar de gelegenheid van plaatsen waar ze groeien, zoals sommigen durven te doen die alle kruiden van de bergen bijeen verzamelen en zo ook van de dalen en alzo van de heuvels of bergachtige plaatsen en van de platte velden die beide ver van de zee of nabij liggen en verder die van de hoven en gebouwde velden, dit zou onwijs meebrengen een onordelijke en verwarde menging van hun aard en geslacht omdat de kruiden die elkaar zeer ongelijk zijn bijeen gevoegd worden. Wat ons mocht hinderen en beletten om die in onze gedachte goed te houden of hun aard en van de andere te onderscheiden. Aangezien dat zeer vele kruiden zonder onderscheidt beide in vlakke of effen plaatsen en in de gebergten voortkomen zoals ik ook zo genoeg gemerkt heb en dat ook vele planten van koude ende ongetemperde bergen liggen in Languedoc of hete landen, hetzij int oosten, in het zuiden of westen en gewoonlijk groeien in de vlakke velden van koude landen die in het noorden liggen zoals Nederland, Vlaanderen, Engeland, Normandië en Picardië. En want behoorlijk is voor alle dingen te weten de namen van de kruiden waarvan men wil of behoeft te spreken en desgelijks de tekens waarmee men die herkennen ende onderscheiden zal eer men de kennis van de krachten kan krijgen. Zo hebben we de namen als eerste gezet en de betekenis daarvan verklaard waaruit vaak het kruid of zijn kracht beter bekend wordt. Daarna hebben we de beschrijving gesteld met de aanwijzing van de plaats waar ze gewoonlijk groeien. Want waartoe zou het ons baten om de kracht van een kruid te kennen tenzij dat we eerste weten wat voor kruid het is? Hierom was het zaak geweest dat we daar eerst op gelet hebben dat deze kennis eerst moest voorgaan dan zouden we een ander ordening moeten genomen hebben en eerst de krachten van elk kruid te achtervolgen zoals Dioscorides in het algemeen en het meest gedaan heeft. Zo’n ordening is uitermate geschikt voor diegene die reeds in de kennis van de kruiden hebben, maar niet voor de anderen die ze nog niet goed weten te onderscheiden.[2]

Allerhande gras.

Alderhande gras. e Griecsche meesters hebben zeer bequaemelick het Gras in henlieder spraecke ghenoemt Agrostis, alsoo veel te segghen, als een wildt cruyt dat onghesayt inde velden groeyet, oft oock niet en behoeft ghesaeyt te zijn, midts dat over al inde velden, op alle tyden vanden iare, met alle weder, op alle plaetsen, ende met alle influencies des hemels overvloedich van selfs is groyende. Want dit cruyt niet min nut ende profijtelick zijnde, als iaerlicx eenparich van selfs wtspruytende ende voorts comende, verciert alle plaetsen der aerden daer tselfde is groeyende, ende allenskens van den eenen graet tot den anderen sy selven verbreydende, voorts oock de aerde vercierende en becleedende met lustighe groenheydt: waer af het int Latijn schijnt te hebben den naem Gramen. Dit cruyt gelijckerwijs alst den soorten van terwe seer nae is ende ghelijck siet, soo ist oock wel alsoo menigherhande, ende soo wel bekent, iae bykans alsoo oorboirlick. De soorten van dit cruyt worden principalick onderkent wt de wortelen, aren, bladeren, ende bloemen, alle de welcke deylen ende verschillen( ghemerckt dat sy den verscheyden soorten van koren seer ghelijck zijn, ende niet by een te ghelijcken beter onderscheyden ende ghekent worden) ons heeft nut ende voor tbeste ghedocht hier te verhalen ende beschrijven ieghelick van dien, hoe cleyne die oock zijn, met haerlieder namen, teeckenen ende fatsoen. De welcke de nature heeft voorts ghebrocht tot spijse ende voetsel vande beesten, ende niet alleenlick tot t ghebruyck vanden mensche, maer oock om dat die vooral vande menschen souden moghen seer wel ghekent worden. Want de groote Philosophe Aristoteles, in sijn boeck Vande dieren ende oock sijn discipel Theophrastus in sijn boeck Vande planten hebben claerlick gheleert, datter gheen werck en is vande nature hoe cleyn ende veracht dat oock zije, ten is weerdich van ons sterflicke menschen ende Philosophen gheweten ende groot gheacht te zijn. [3]

Allerhande gras. De Griekse meesters hebben zeer bekwaam het gras in hun taal genoemd Agrostis wat zoveel betekent als een wild kruid dat onbezaaid in de velden groeit of ook niet gezaaid wordt omdat het overal in de velden op alle tijden van het jaar en met elk weer op alle plaatsen en met alle invloeden van de hemel overvloedig vanzelf groeit. Want dit kruid is niet minder nuttig en profijtelijk omdat ze jaarlijks alle vanzelf uitspruiten en voorts komt en versiert alle plaatsen van de aarde waar het groeit en zich geleidelijk aan zich van de ene graad tot de andere verspreidt, voorts ook de aarde versierende en bekleedt met lustige groenheid waarvan het in het Latijn de naam schijnt te hebben van Gramen. Dit kruid zoals het de andere soorten van tarwe zeer nabij staat en gelijk ziet zo is het ook menigerhande en zo goed bekend, ja bijna alzo gebruikelijk. De soorten van dit kruid worden voornamelijk herkent uit de wortels, aren, bladeren en bloemen alle welke delen verschillen, gemerkt dat ze de verschillende soorten van koren zeer gelijk zijn en niet bijeen vergelijken beter te onderscheiden en gekend worden, ons heeft nuttig en voor het beste gedacht hier te verhalen en te beschrijven elk van die hoe klein die ook zijn met hun namen, tekens en vorm. Die de natuur heeft voort gebracht tot spijs ende voedsel van de beesten en niet alleen tot het gebruik van de mensen maar ook omdat die vooral van de mensen zeer goed gekend zou worden. Want de grote filosoof Aristoteles in zijn boek van de dieren en ook zijn discipel Theophrastus in zijn boek van de planten hebben duidelijk geleerd dat er geen werk van de natuur is hoe klein en veracht ze zijn dat het waard is om van ons sterfelijke mensen en filosofen geweten en geacht te worden. [3]

Tafel vande soorten van Gras.

Alderhande Gras.

Ghemeyn Gras ende medesoorten:

1. Groot ghemeyn beemdt-Gras, ende sijn veranderinghe.
2. Cleyn Gras vande dorre berghen ende huevelen.
3. Alderminste Gras vande wijnberghen van Languedoc met fijne arenkens zeer wtghespreydt.
4. Velden-Gras oft Koren-Gras met schoon zeer wtghespreyde arens.
5. Acker- Windthalme.
6. Hirs-gras oft Saet-gras.
7. Groot water-gras met breede Hirs aren.
8. Wit ghestreept gras.
9. Sorgsaetgras, oft Pipgras.
10. Riet-gras, moghelijck Gras van Babylonien.
11. Pluymen oft vederen gras. Ander seer aerdich Pluymgras.
12. Cleyn hartachtich Gras.
13. Amouretten.
14. Phalarioides gras.
15. Vossesteerten-Gras, Alopecuroides.
16. Cleyn Vossesteerten-gras.
17. Andere Vossesteerten-gras
18. Lischdodde-gras.
19. Beemdt ghearent hart Grasken.
20. Wilde Galigaen ghearent gras.
21. Riet water-Gras oft Zegghe, Gramen palustre.
22. Ander watergras oft Bies-gras, palustre Gramen alterum.
23. Vlot-gras.
24. Wit vlot-gras.
25. Panick-gras.
26. Ghebaert panick-gras
27. Ander panick-gras.
28. Water-gras met stekende arenkens. Gramen echinatum.
29. Row wilde Galigaen gras. Gramen Cyperioïdes hirsutum, Rabis Gras.
30. Row bosch Gras.
31. Zee ghearent gras.
32. Ander Zeeusch ghearent Gras.
33. Ander Zeeusch dick Grasken.
34. Zee-Biese-Gras.
35. Padde-Gras.
36. Water wilde Galigaen-Gras met stekende aren. Gramen Cyperioïdes echinato semine.
37. Cleyne water wilde Galigaen-gras met biese aren.
38. Groot water wildt Galigaen-Gras, Gramen Cyperioïdes aquaticum vulgare.

Hondts-gras ende medesoorten:

39. Lidtgras oft Peen, ende sijn veranderinghe: Gramen Canarium, vel Canaria herba Plinij. Ligghende Lidt-acker-gras.
40. Cleyn ghearent Duynen-gras.
41. Ander Lidtgrasken vande Duynen.
42. Knobbelachtich gras ende sijn veranderinghe.
43. Lidt-gras oft Honst-gras, met arenkens van Ischæmon. Aldermeest Zee Lidt-gras.
44. Ghemeyn Ischæmon.
45. Hemelsdau. Gras van Parnasso.

Aengaende de Graskens gelijck Aizoon van Plinius om dat die desen Grassen zeer onghelijck zijn, soo sullen wy elders daer af spreken. [4]

Beschrijvinghe van allerley gras.

Ghemeyn Gras wordt in Latijn gheheeten Gramen Pratense. In Hoochduytsch, Nederduytsch ende Engelsch Gras. In Italiaensche Gramigna. In Spaensch Gramenha ende Grama. In Francois herbe des praiz, oft alleenlick herbe, als zijnde het aldergemeenste, principaelste ende best bekendt onder alle de Cruyden. Ghemeyn Gras, dwelck allen menschen ghenoech bekent is, ende alst drooghe is, Hoy gheheeten wordt, heeft zeer vele ende cleyne aerdtverwige veselachtighe ghecrolde wortelkens, de welcke d’opperste vander aerden gheheel deurcruypen, ende zeer groote menichte van bladeren voorts brengen, die der groener terwen ghelijck sien, de velden daer mede zeer dicht bedeckende, wt de welcke voorts comen dunne halmen met veel knoopen van eenen voet oft cubitus hooghe, waer op dat groeyen wilde wolachtighe aren die zeer ghelijckende zijn dien vanden Riet, daer men mede dect, inde welcke tsaet is groeyende, dat in de schueren somtijts wtghedorscht wordt, ende by een vergadert. Maer het Cruydt (als Dioscorides segt) is een voetsel ende spijse van ossen, coeyen ende peerden. Nochtans soo is tsoete ghehouden voor tbeste om de treck-peerden, ende melck-koeyen, want tsuer gras wordt daer toe veracht ende mispresen. Veranderinghe. Dit voorghenaemt oft voorbeschreven Gras wordt veel grover ende over al grooter in vochtige ende vette beemden van Hollandt: nochtans ist vanden huysman seer goedt ghehouden om de koeyen, de welcke daer af overvloedichlijck gheven vet melck ende boter. Cracht. Tsaedt van gras wordt van sommighen van onse Medecijns inghegheven teghen verstoptheden des inghewants. Tsaedt inghenomen is oock goedt teghen de graveele ende steen. Item van buyten opgheleydt, doet scheyden de harte gheswillen ende winden. Tcruyt ghesoden ende met sijn bloeme ghestooten, ende dan op eenen doeck ghestreken zijnde, van buyten opgheleydt, verdrijft de pijnen vander milten. Cleyn ghemeyn Gras, Gramen minus. Het selve voorseydt Gras, dwelcke is groeyende op bergachtich, op dalende, op dorre ende wtgemarghelt [5], ghelijck alst beter ende smaeckelicker voetsel is voor de schapen, soo ist oock onghelijck fijnder, cleynder, ende sijn saet crachtigher. Alderminste Gras van Languedoc met sijn arenkens zeer wtghespreyt. In Languedoc ontrent Montpelliers wordt ook dickwils ghevonden een ander soorte van grasken op dorre, savelachtighe velden, ende sandtachtighe wijnberghen, d’welck is een vanden minsten van allen, ende heeft een seer cleyne faeselachtighe witte wortel, ende halmkens ghelijck hairkens die blinckende ende purper wten rooden zijn, niet onghelijck dien vanden Gras Ischæmon gheheeten, wtghenomen dat d’ arenkens sachter, breeder, seer wtghespreydt, frayer ende sijdachtigher zijn.

Gewoon gras heet in Latijn Gramen pratense. In Hoogduits, Nederduits en Engels gras. In Italiaans, gramigna. In Spaans gramenha en grama. In Frans herbe des praiz of alleen herbe omdat het de allergewoonste, voornaamste en best bekende is onder alle kruiden. (een weidegras als Poa pratensis) Gewoon gras dat alle mensen genoeg bekend is en als het droog is hooi geheten wordt heeft zeer veel en kleine aardkleurige vezelachtige gekrulde worteltjes die in het opperste van de aarde geheel door kruipen en zeer grote menigte van bladeren voorts brengen die de groene tarwe gelijk zien en de velden daarmee zeer dicht bedekken waaruit voorts komen dunne halmen met veel knopen van dertig cm of 68 cm hoog waar op dat groeien wilde wolachtige aren die zeer op die van riet lijken waarmee men dekt waarin het zaad groeit dat in de schuren soms wordt uitgedorst en bijeen verzameld. Maar het kruid, zoals Dioscorides zegt, is een voedsel en spijs van ossen, koeien en paarden. Nochtans zo wordt het zoete voor het beste gehouden voor de trekpaarden en melkkoeien want het zure gras wordt daartoe veracht en misprezen. Verandering. Dit voorgenoemde of voor beschreven gras wordt veel grover en over al groter in vochtige en vette beemden van Holland, nochtans is het vanden huisman zeer goed gehouden voor de koeien die daarvan overvloedig vel melk en boter geven. Kracht. Het zaad van gras wordt van sommige van onze dokters ingegeven tegen verstoppingen van het ingewand. Het zaad ingenomen is ook goed tegen niergruis en de steen. Item, van buiten opgelegd laat scheiden de harde gezwellen en winden. Het kruid gekookt en met zijn bloem gestampt en dan op een doek gestreken en van buiten opgelegd verdrijft de pijn van de milt. Klein gewoon gras, Gramen minus. (Lolium vorm?) Dit hiervoor genoemde gras die op bergachtige, dalende en dorre uitgemergeld [5] landen groeit is gelijk als het beter en smakelijker voedsel is voor de schapen zo is het ook ongelijk fijner, kleiner en zijn zaad krachtiger. Allerkleinste gras van Languedoc met zijn aartjes zeer uitgespreid. In Languedoc omtrent Montpellier wordt ook dikwijls een ander soort van grasje gevonden die op dorre zavelachtige velden en zandachtige wijnbergen die een van de kleinste van allen is en heeft een zeer kleine vezelachtige witte wortel en halmpjes gelijk haartjes die blinkende en purper uit het rode zijn en niet ongelijk die van het gras Digitaria ischaemon geheten, uitgezonderd dat de aartjes zachter, breder, zeer uitgespreid en fraaier en zijdeachtiger zijn.

Veldt-Gras oft Koren-Gras met schoone seer wtghespreyde arens wordt int Latijn gheheeten Segetum Gramen, panicula speciosa, latiore. Veldt-gras is oock schoon van groote ende seer breede aren, ende is groeyende in Koren ende Gerste velden, alzoo wel in Engellandt als Vlaenderen ende Nederlandt. Sijn wortele is faeselachtich, wt de welcke voort comt sijnen halm onderhalf cubitus hooghe met sommighe bladeren, de welcke dien van Hirs niet ongelijck en zijn, waer op dat groeyt een lustighe breede glinsterende aren, wtghespreydt bycans naer d’ ordene ende t fatsoen van d’ opperste van water weghebreyd, saecht ghelijck sijde. [6] Acker- wintdhalme, gheheeten int Latijn Agrorum venti spica, ende Gramen Agrorum, latiore, arundinacea, comosa panicula. Gras gheheeten vande Vlaemmingen, Windthalme, om dat sijn halmen oft aren, die seer wtghspreydt zijn, ghemeynelijck vanden windt ghelijck een veder aen een sijde gheslagen sijn. Anders en ist van grootte, bladeren ende wortelen den voorseyden veldt-Gras niet seer onghelijck: Maer sijn aren ghelijcken dien vanden Hirs. Twordt oock ghevonden in sommighe ackers tusschen t’koren.

(Elymus arenarius) Veld gras of koren gras met mooie zeer uitgespreide aren wordt in het Latijn geheten Segetum Gramen, panicula speciosa, latiore. Veld gras is ook mooi van grote en zeer brede aren en groeit in het koren en verste velden alzo wel wel in Engeland als Vlaanderen en Nederland. Zijn wortel is vezelachtig waaruit voort komen zijn halmen van een 68 cm hoog met sommige bladeren die van hirs vrij gelijk zijn waarop groeit een een lustige brede glinsterende aar die bijna uitgespreid is naar de orde en vorm van het bovenste van de water weegbree, zacht gelijk zijde [6)] (Apera spica-venti) Akker windhalm geheten in het Latijn Agrorum venti spica en Gramen Agrorum, latiore, arundinacea, comosa panicula. Gras geheten van Vlamingen windhalm omdat zijn halmen of aren, die zeer uitgespreid zijn gewoonlijk van de wind gelijk een veer aan een zijde geslagen worden. Anders is het van grootte, bladeren en wortelen de voor vermelden veld gras niet zeer ongelijk. Maar zijn aren lijken op die van de hirs. Het wordt ook gevonden in sommige akkers tussen het koren.

Hirs-gras, ende Saet-gras, Miliaceum Gramen. Groot Water-gras met breede Hirs-aren. Dit is den voorseyden seer gelijck van halme ende wortele: sijn are is ghelijck die vanden Hirs. Onder de soorten van Gras is dit ghenoech bekent, wort overvloedich ghevonden lanckx de rivierkens ende watercanten van Vranckrijck, Engellandt, Duytschlandt, Italien, ende Nederlandt, ende besonderlick in Holland daert oock ghemayt wordt ende zeer goedt bevonden voor de melckoeyen. Theeft bladeren eenen vingher breedt, onderhalf oft twee cubitus lanck, ende de halmen vier oft vijf voeten lanck, met aren van Hirs. De wortele is veselachtich. Phalaris unrundinacea. Wit ghestreept Gras, gramen sulcatum vel striatum album, gheheeten int Francois Aguillettes d’armes. In Nederduytschlandt ende Engellandt wordt dit Gras gheoeffent inde hoven, maer int gheberchte ende inde bosschen van Savoye groeyet van selfs met bladeren dien vanden Hirs niet onghelijck, [7] maer stijf ende scherp ghelijck die van deck-riet, ende midden inde lengde vande bladeren daer sy groen-grauwachtigh zijn, loopen veel witte aderkens oft silverachtighe strepen, ende heeft halmen ghelijck dwildt Panick-coren. Maer de wortele is cleyn, veselachtich ende wit.

(Catabrosa aquatica) Hirs gras en zaadgras, Miliaceum Gramen. Groot water-gras met brede hirs aren. Dit is de voor vermelden zeer gelijk van halmen en wortel, zijn aar is gelijk die van de hirs. Onder de soorten van gras is dit genoeg bekent en wordt overvloedig gevonden langs de riviertjes en waterkanten van Frankrijk, Duitsland, Italië en Nederland, en vooral in Holland daar het ook gemaaid wordt en zeer goed bevonden voor de melkkoeien. Het heeft bladeren van een vinger een vinger breed, 68 of 90cm lang en de halmen 120 of 150cm lang met aren van hirs. De wortel is vezelachtig. (Phalaris arundinacea) Wit gestreept gras, gramen sulcatum vel striatum album, geheten in het Frans aguillettes d’armes. In Nederduitsland en Engeland wordt dit gras geteeld in de hoven, maar in het gebergte en in de bossen van Savoie groeit het vanzelf met bladeren die van de hirs vrij gelijk [7] maar stijf en scherp gelijk die van dekriet en midden in de lengte van de bladeren daar ze groen grauwachtig zijn lopen veel witte adertjes of zilverachtige strepen en heeft halmen gelijk het wilde panik koren. Maar de wortel is klein, vezelachtig en wit.

Pipgras oft Sorg-saet-gras, Gramen Sorghi effigie. Het groeyt onder halven voet hooghe met luttel breede bladeren: de wortele is cleyn geveselt. Tsaet ende aren zijn van fatsoen ghelijck die van Sorgsaet. Tgroeyt in drooghe beemden. Riet-gras oft Calamogrostis, by aventure Gras van Babylonien. Dit gras groeyt ghemeenlick in vochtighe, maghere ende sandtachtighe ongheoeffende plaetsen, ende is den gras van Babylonien niet onghelijck, noch eens soo groot als Litgras of Hondtsgras metten arenkens wtgespreydt. Theeft stijve ende rouwe halmen ende bladeren, den Deck-riet seere ghelijck: De tree-peerden ende ander en eten dat niet, ten zy datse grooten honger hebben, ende by groot ghebreck van beter voeder. De schapen en eten dat oock niet, niet alleene om dat te suer is, [8] maer oock om datmen meynt datse daer af mager, dorstich ende wtdroogende worden, ende dat het de tonghe ende kele quetst ende t’samen treckt: Oock soo brenghet bloedt inde maeghe, waer wt ghemeenelick volghen gheswillen, ontstekinghen, ende oock de doodt. Ist dat in Babylonien dorrer ende herdter groyet, daer men segt dat soodanighen quaet doet, ende daer de schapen teerder ende herdter zijn van buyck, soo ist noch min te verwonderen dat de peerden t’selfde daer etende, daer af sterven, want men siet oock dickwils dat de muylen ende lippen vande peerden ende ander beesten bebloedt ende ghequetst sijn als sy soodanich oft derghelijcke Rietgras onder ander hoy oft stroo eten: Aldus dan soo ist half van een rietachtighe, ende half van een grasachtighe nature, ende ghedaente. De wortele is seer veselachtich ghelijck ghemeyn gras, de aren sijn sachte ende wolachtich als sy rijpe zijn ghelijck die vanden deck-riet, maer eer sy rijpe zijn, soo zijnse wat gelijck de aren van rogghe. Pluym-Rietgras, heeft harde stijve ende dorre bladeren dien vanden Schoenanthon niet seer onghelijck: De halmen desghelijck stijf, onderhalf oft twee cubitus hooghe, de aren zijn lanck ende dick, purper rootachtich, cafachtich; als sy volrijp zijn soo worden sy wit, fray ende glinsterende als sijde. Tgroeyt op de dornachtighe canten van sommigen velden van Vlaenderen ende Engellandt: de beesten onnut. Ander seer aerdich Pluymgras, Gramen comosum arundinaceis & lanosis Sparti Pliniani floribus. Onse liefhebbers der Cruyden hebben in corten tijdt herwaerts vercreghen een seer aerdigh grasken met dunne ende cleyne groene bladerkens ende wortelkens ghelijck die vanden Spartum van Plinius daermen de vijgecorven af maeckt, maer veel cleynder, ghelijck draykens, stijf ende overeynde ghelijck bieskens. Mijn heere Brancion saeliger gedachtenisse, heeft hiervoortijts sijn aren oft pluymkens in weerden ghehouden, om datse lustich zijn ende om datse eenige ghedaente hebben vande pluymkens van den wilden Schoenanthum van Montpelliers, ghelijckende een fijne witte plumagie. De wortelen zijn veselachtich, ende en is hier te landen noch niet zeer bekent.

(Echinochloa crus-galli) Pipgras of Sorg zaad gras, Gramen Sorghi effigie. Het groeit 45cm hoog met wat brede bladeren, de wortel is klein gevezeld. Het zaad en aren zijn van vorm gelijk die van Sorgzaad. Het groeit in droge beemden. (Calamagrostis canescens) Riet gras of Calamogrostis, bij avonturen gras van Babylonië. Dit gras groeit gewoonlijk in vochtige, magere en zandachtige niet beteelde plaatsen en is het gras van Babylonisch niet ongelijk en noch eens zo groot als kweek of hondsgras met de aartjes uitgespreid. Het heeft stijve en rouwe halmen en bladeren en zeer gelijk het dekriet. De tree paarden en ander eten dat niet tenzij dat ze grote honger hebben en bij groot gebrek van beter voer. De schapen eten dat ook niet en niet alleen omdat het te zuur is,[ 8] maar ook omdat men meent dat ze daarvan mager, dorstig en uitdrogen en dat het de tong en keel kwetst en tezamen trekt. Ook zo brengt bloed in de maag waaruit gewoonlijk volgen zwellingen, ontstekingen en ook de dood. Is het dat in Babylonië dorder en harder groeit waar men zegt dat het dusdanig kwaad doet en waar de schapen teerder en harder zijn van buik zo is het noch minder te verwonderen dat de paarden die hetzelfde daar eten ervan sterven, want men ziet ook dikwijls dat de muildieren en lippen van de paarden en andere beesten bebloed en gekwetst zijn als ze zodanige of dergelijk rietgras onder ander hooi of stro eten. Aldus dan zo is het half van een rietachtige en half van een grasachtige natuur en gedaante. De wortel is zeer vezelachtig gelijk gewoon gras, de aren zijn zacht en wolachtig als ze rijp zijn gelijk die van het dekriet, maar eer ze rijp zijn zo zijn ze wat gelijk de aren van rogge. (Calamagrostis arundianaceae) Pluim rietgras heeft harde stijve en dorre bladeren die van de Schoenanthus niet zeer ongelijk. De halmen zijn desgelijks stijf, 68 of 90cm hoog, de aren zijn lang en dik, purper roodachtig, kafachtig en als ze volrijp zijn zo worden ze wit, fraai en glinsterend als zijde. Het groeit op de dorenachtige kanten van sommigen velden van Vlaanderen en Engeland, de beesten onnut. Ander zeer aardig pluim gras, Gramen comosum arundinaceis & lanosis Sparti Pliniani floribus. Onze kruidliefhebbers hebben een korte tijd geleden een zeer aardig grasje gekregen met dunne en kleine groene bladertjes en worteltjes gelijk die van het Spartum van Plinius waar men vijgenkorven van maakt, maar veel kleiner en gelijk draadjes die stijf en overeind staan gelijk biesjes. Mijn heer Brancion zaliger gedachtenis heeft vroeger zijn aren of pluimpjes in waarde gehouden omdat ze lustig zijn en omdat ze enige gedaante hebben van de pluimpjes van de wilde Schoenanthus van Montpellier die op een fijne witte pluim lijkt. De wortels zijn vezelachtig en is hier te lande noch niet zeer bekend.

C. Clusius heeft seer fray dese figuren uyt ghegheven [9] Cleyn hartachtich gras, Exile Gramen durius. Cleyn hardtachtich Gras heeft suere biesachtige bladerkens van eenen duym oft onderhalve hooghe, spruytende wt een cleyne wortele, die van veel veselinghen tsamen ghevoegt is, ende groeyet in Vranckrijck, Engellandt, Hooch ende Nederduytschlandt, op heyen ende savelachtighe onghebouwede velden. De arenkens ende tsaet zijn cafachtich ende hart: maer den schapen en ist soo aengenaem niet, alst voorgaende. Amouretten oft Lieflick Gras, Gramen paniculosum Phalarioïdes. Dit Gras wordt om sijn lieflijckheydt ende aerdicheydt vande Spaniaerden ghenoemt Amourettes, ende heeft een cleyne wortele van veel ghecrolde veselinghen in een ghevlochten, voorts brenghende halmkens van dry palmen ofte eenen voet hooghe, waer op dat groeyen veel fraye, ghehayrde, wijde ende lustighe by een ghevoegde aren, de welcke rijp wesende wit zijn. T’saet van desen heeft wt Spaignen in Neder-landt ghebrocht die zeer cloecke ende gheschickte ondersoecker ende beschrijver vande wtlantsche Cruyden ende Planten M. Caerle Clusius. Twordt oock ghevonden op sommighe plaetsen van Languedoc, ende ooc zeer vele in Arthhons by tslot van Auxy ende ander plaetsen daer ontrent gheleghen, ende desghelijckx by Betune twee boghen-schutten van ’t huys van Mijn-heere Kaerle de Houchin, Heere van Longastre, de welcke een vande grootste gheleerdste ende gheschickste liefhebbers is van dese gantsche Neder-landen. [10]

C. Clusius heeft zeer fraai deze figuren uit gegeven [9] (Aira preacox?) Klein hardachtig gras, Exile Gramen durius. Klein hardachtig gras heeft zure biesachtige bladertjes van een of anderhalf hoog die spruit uit een kleine wortel die van veel vezels tezamen gevoegd is en groeit in Frankrijk, Engeland, Hoog en Nederduits landt, op heide en zavelachtige ongebouwde velden. De aartjes en het zaad zijn kafachtig en hard, maar de schapen is het niet zo aangenaam zoals de voorgaande. (Eragrostis minor) Amouretten of lieflijk gras, Gramen paniculosum Phalarioïdes. Dit gras wordt om zijn lieflijkheid en aardigheid van de Spanjaards genoemd Amourettes, en heeft een kleine wortels van veel gekrulde vezels ineen gevlochten die voorts brengen halmpjes van drie palmen ofte dertig cm hoog waarop dat groeien veel fraaie, gehaarde, wijde en lustig bi een gevoegde aren die als ze rijn zijn wit worden. Het zaad hiervan heeft uit Spanje in Nederland gebracht die zeer kloeke en geschikte onderzoeker en beschrijver van de buitenlandse kruiden en planten M. Caerle Clusius. Het wordt ook gevonden op sommige plaatsen van Languedoc en ook zeer veel in Arthhons bij het slot van Auxy en ander plaatsen daar omtrent gelegen en desgelijks bij Betune twee boogschoten van het huis van mijnheer Kaerle de Houchin, heer van Longastre die een van de grootste geleerdste en geschiktste liefhebbers is van deze ganse Nederlanden. [10]

Ander gras gelijckende t’cruydt van Spaensche-saedt oft Canarien saedt, Gramen Phalarioïdes alterum. Dit hebben wy oock Phalaroïdes gheheeten, om dat sijn aren dien van ’t Cruyt Phalaris of Spaensch saedt niet qualijck en ghelijcken. Theeft oock een veselachtige wortele voortsbrenghende sijnen halm een oft onderhalf cubitus hooge met twee oft dry bladerkens. Twordt ghevonden alsoo wel inde velden als inde beemden lancks de weghen. Vosse-steerten gras, Gramen Alopecuroïdes. Dit gras wordt ghevonden inde velden ende beemden lancks de weghen ende grachten. Aldus ist ghenaemt, om dat sijn aren lanck zijn van fatsoen van eenen vossensteert. Den halm is onderhalven voet of twee cubitus hooghe met luttel bladeren ende knoopen. Theeft hayrachtighe wortelkens.

Ander gras gelijkende het kruid van Spaans zaad of Kanarie zaad, Gramen Phalarioïdes alterum. Dit hebben we ook Phalaroïdes genoemd omdat zijn aren die van het kruid Phalaris of Spaans zaad niet slecht gelijken. Het heeft ook een vezelachtige wortel die voort brengt zijn halm van 45 of 68cm hoog met twee of drie bladertjes. Het wordt gevonden alzo wel in de velden als in de beemden langs de wegen. (Alopecurus pratensis) Vossenstaarten gras, Gramen Alopecuroïdes. Dit gras wordt gevonden in de velden en beemden langs de wegen en grachten. Aldus is het genoemd, omdat zijn aren lang zijn van de vorm van een vossenstaart. Den halm is 45 of 90cm hoog met weinig bladeren en knopen. Het heeft haarachtige worteltjes.

Cleyn Vossesteerten Gras, Gramen Alopecuroïdes minus. Tcleyn is bycans even hooghe van halmen, maer sy zijn veel dunner ende desghleijckx sijn bladeren ende aren veel smalder, ende de wortelkens ende onderste bladeren veel cleyndere. Ander Vossesteerten gras, Gramen Alopecuroïdes tertium. Noch sullen wy een derde soorte hier by stellen groeyende oock by de weghen ende grachten vande velden met halmen een ende twee cubitus hooghe, ende luttel bladeren. [11]

Klein vossenstaart gras, Gramen Alopecuroïdes minus. Het kleine is bijna even hoog van halmen, maar zij zijn veel dunner en desgelijks zijn bladeren en aren veel smaller en de worteltjes en onderste bladeren veel kleiner. (Alopecurus aequalis?) (Alopecurus geniculatus) Ander vossenstaarten gras, Gramen Alopecuroïdes tertium. Noch zullen we een derde soort hierbij stellen die ook bij de wegen en grachten van de velden groeit met halmen van 45 en 90cm hoog en weinig bladeren. [11]

Lischdodde gras, Gramen Typhinum. T’gras datmen Typhinum noemt, groeyet geerne op alsulcke plaetsen als het cleyn herdtachtich gras: maer ontrent den Zee-cant, ghelijck alst naest volghende Cyperoïdes ghenoemt. Sijn wortel is cleyne ende veselachtich, maer de halmen groeyen dry palmen ofte eenen voet hoogh. Ghearent grasken Cyperoïdes met bladeren van genoffelen, Gramen spicatum foliis Vetonicæ Caryophyllatæ. Dit is zeer naer ghelijck den Rabis-Gras beschreven van Gesnerus: Nochtans heeft my goet ghedocht dit Cruydt liever Cyperoïdes te noemen, om dat sijn wortelen oock zijn lanck aen een hanghende, de sandtachtighe ende vochtighe aerde deurcruypende, also wel in dalen als in huevelen van Duytschlandt, Vlaenderen, Engellandt, Vranckrijck ende Piemont, de welcke stijve, harde, dickachtige, corte, groene bladeren voortsbrenghende zijn, die den bladeren van wilde Genoffels oft Keykens ghelijck sien, waer wt voort comt de stam een palme ofte enen halven voet hooghe, sijn arenkens zijn lanckachtich, in d’ eerste bruyn ende daer naer rosch. Onse Herders ende Coeyemelckers en [12] prijsent niet zeer, om dat de koeyen tselve niet gheerne en eten, ende niet veel melcks daer af en gheven, want t’is suer ende hardt: Daer deur het blijckt dat tselfste Gras niet en is welck Gesnerus Rabis-Gras gheheeten heeft, alsoo vele te segghen, alst tbeste ende sonderlinckste gras voor de beesten ende melck-koeyen, ghelijck oock d’alderbeste Terwe Robus ghenoemt wordt. Ist dat my wel voor staet, ick hebbe voorseyde Rabis-Gras hiervoortijdts ghesien inde huevelen van Savoye, Piemont ende Swytserlandt. Rabis-Gras van Gesnerus ende Switseren, Gramen Rabinum. Gesnerus beschrijvet bycans in dese maniere. Twordt vanden Herders die aen tgeberchte woonen van Savoye ende Switserlandt gheheeten Rabis-gras oft Rabinum, alsoo vele te segghen, als tbeste ende sonderlinckste gras, met corte ende dicke bladeren (aen de welcke gheen zenuen deurloopende ghemerckt en worden) vele tsamen by een int ronde aen de wortel ghevoegt. Ick en hebbe noch sijn bloemen niet ghesien. Men seydt dat de melck-koeyen zeer veel melcks daer af gheven.

Lisdodde gras, Gramen Typhinum. (Phleum arenarium) Het gras dat men Typhinum noemt groeit graag op al zulke plaatsen als het kleine hardachtige gras maar omtrent de zeekant net zoals het volgende dat Cyperoïdes heet. Zijn wortel is klein en vezelachtig, maar de halmen groeien drie palmen of dertig cm hoog. (Aira caryophyllea) Aarvormig grasje Cyperoïdes met bladeren van anjers, Gramen spicatum foliis Vetonicæ Caryophyllatæ. Dit is zeer na gelijk het Rabis gras beschreven van Gesnerus. Nochtans heeft me goed gedacht dit kruid liever Cyperoïdes te noemen omdat zijn wortels ook lang aaneen hangen die de zandachtige en vochtige aarde doorkruipende alzo wel in dalen als in hevels van Duitsland, Vlaanderen, Engeland, Frankrijk en Piedmont die stijve, harde, dikachtige, korte groene bladeren voortbrengt die de bladeren van wilde anjers of keikens gelijk zien waaruit voortkomt de stam van een 10 of 15cm hoog, zijn aartjes zijn langachtig en in het begin bruin en daarna roze. Onze herders en koeienmelkers [12] prijzen het niet zeer omdat de koeien het niet graag eten en niet veel melk daarvan geven want het is zuur en hard. Daardoor blijkt het dat het niet is wat Gesnerus Rabis gras geheten heeft wat betekent als het beste en bijzonderste gras voor de beesten en melkkoeien gelijk ook de allerbeste tarwe Robus genoemd wordt. Is het dat me wel voor staat, ik hebbe voor vermelde Rabis gras hier voortijds gezien in de hevels van Savoie, Piedmont en Zwitserland. (Avena caespitosa) Rabis-Gras van Gesnerus en Zwitsers, Gramen Rabinum. Gesnerus beschrijvft het bijna in deze manier. Het wordt van de herders die aan het gebergte wonen van Savoie en Zwitserland geheten Rabis gras of Rabinum, wat betekent, als het beste en bijzonderste gras met korte en dikke bladeren (waaraan geen zenuwen doorlopende gemerkt worden) vele tezamen bijeen in het ronde aan de wortel gevoegd. Ik heb noch zijn bloemen niet gezien. Men zegt dat de melkkoeien zeer veel melk daarvan geven.

Gras Cyperoïdes, dat is te segghen, ghelijck wilde Galigaen, Gramen Cyperoïdes. Tgras Cyperoïdes gheheeten, mach alsoo ghenoemt zijn om dat het sijne wortel heeft tsaemen gevlochten ende lanck, gelijck Cyperus longus, waer door dit van ander Gras mach onderscheyden worden. De bladers zijn eenen voet lanck, eenichsins den ghemeynen Zee-mosch ghelijck, waer mede het Veneetsche glas inghepackt wordt, draghende op stelen van dry palmen ofte eenen voet hooge arenkens van eenen duym oft onderhalven lanck, die cafachtich zijn, gelijck die van Typhinum oft Lisch-dodde. Zegghe oft Water-Rietgras, Gramen Palustre maius. Dit water-gras is vanden Vlaeminghen Zegghe oft Water-Rietgras gheheeten: ’t groeyet in staende ende saecht loopende wateren, hebbende een wortele eenichsins ghelijck die vande gemeyne biesen ende langhe scherpe bladeren. Den halm is dry-cantich onderhalf ende twee cubitus hooghe, aen de welcke staen twee oft drye langhe swarte arenkens. [13] Ander Water-Rietgras oft Bies-water-gras, Gramen aquaticum alterum. Water-Bies-gras heeft een cleyne veselachtighe wortele die gras-blaederkens voortbrenghen, wt de welcke voorts comen dunne halmen eenen voet hooghe, waer op groeyen biesen oft wilde-Galigaen aren. T’ comt oock voorts in dusdanige plaetsen daer t’voorgaende groeyet.

Gras Cyperoïdes, dat is te zeggen gelijk wilde galigaan, Gramen Cyperoïdes. (Carex pseudo-cyperus) Het gras Cyperoïdes geheten mag alzo genoemd zijn omdat het zijn wortel heeft tezamen gevlochten en lang gelijk Cyperus longus waardoor dit van ander gras mag onderscheiden worden. De bladeren zijn dertig cm lang en enigszins de gewone zeemos gelijk waarmee het Veneetse glas ingepakt wordt. Ze draagt op stelen van drie palmen of dertig cm hoge aartjes van een duim of anderhalf lang die kafachtig zijn gelijk die van Typhinum of lisdodde. Zegge of water rietgras, Gramen Palustre majus. (Carex aquatilis) Dit watergras is van de Vlamingen zegge of water rietgras geheten. Het groeit in staande en zacht lopende wateren en heeft een wortel enigszins gelijk die van de gewone biezen en lange scherpe bladeren. De halm is driekantig 68-90cm hoog waaraan twee of drie lange zwarte aartjes staan. [13] (Cladium mariscus) Ander water rietgras of bies watergras, Gramen aquaticum alterum. Water bies gras heeft een kleine vezelachtige wortel die grasbladertjes voortbrengen waaruit voort komen dunne halmen van dertig cm hoog waarop groeien biezen of wilde galigaan aren. Het komt ook voort in dusdanige plaatsen daar het voorgaande groeit.

Ghemeyn Vlot-gras, Gramen aquis innatans ende Wit Vlot-gras, Gramen aquaticum spicatum. Men vindt in dese Neder-Landen in grachten ende loopende rivierkens tweederley Vlot-gras. Sy hebben allebeyde grooter ende langher blaederen dan t’ghemeyn beemdt-gras vlottende ende ligghende boven op twater. Het ghemeynste heeft sijn aren bycans ghelijck ghemeyn gras, maer meer verstroyt van malcanderen. D’ander is witter van blaederen, ende en heeft maer een aren op [14] elcken halm. De wortelen zijn faeselachtich ende setten voort ghelijck ander water-cruyden. De melck-koeyen eten dese Vlot-gharsen zeer gheerne. Panickkoren-gras met enckelen arens, Panici effigie, Gramen simplici spica. Dit is den wilden Panick-koren van voortscomen, fatsoen, saet, halmen, bladers ende knoppen [15] niet zeer ongelijck, maer t’cruydt is meer ligghende: Sijn halmen zijn een spanne lanck, elck met een besonder groene arenken wat hayrich onderhalven duym lanck. T’groeyt in vochtighe plaetsen, ghelijck de twee naestvolghende soorten.

(Glyceria fluitans en Glyceria maxima) Gewoon vlotgras, Gramen aquis innatans en wit vlotgras, Gramen aquaticum spicatum. Men vindt in deze Nederlanden in grachten en lopende riviertjes twee soorten vlotgras. Zij hebben alle beide grotere en langere bladeren dan het gewone beemdgras vlottende en liggende boven op het water. Het gewoonste heeft zijn aren bijna gelijk gewoon gras, maar meer verstrooid van elkaar. De ander is witter van bladeren, en heeft maar een aar op [14] elke halm. De wortels zijn vezelachtig en zetten voort gelijk ander waterkruiden. De melkkoeien eten deze vlotgrassen zeer graag. (Echinochloa crus-galli) Panikkoren gras met enkele aren, Panici effigie, Gramen simplici spica. Dit is de wilde Panikkoren van voort komen, vorm, zaad, halmen, bladeren en knopen [15] niet zeer ongelijk maar het kruid is meer liggend. Zijn halmen zijn een 10cm lang en elk met een apart groen aartje die wat harig en anderhalve cm lang is. Het groeit in vochtige plaatsen gelijk de twee volgende soorten.

Ghebaerdt Panick-koren-gras. D’ ander is den voorgaenden zeer ghelijck, wtghenomen dat het hoogher groeyt ende vele rosachtighe ende rouwe aren op elcken halm heeft. De wortelen van alle drye zijn hayrich. T’derde is dunder ende delicater dan d’ ander, Sijn aren zijn ghelijck die vanden Ischæmon oft Crus Galli van Appuleius, swert van coleure.

(Echinochloa crus-galli) Baardachtig panik koren gras. De andere is de voorgaande zeer ghelijk, uitgesonderd dat het hoger groeit en vele rozeachtige en rouwe aren op elke halm heeft. De wortels van alle drie zijn harig. Het derde is dunner en delicater dan de andere, zijn aren zijn gelijk die van de Ischaemon of Crus Galli van Apuleius, zwart van kleur.

De derde soorte van Panick-gras. Water-gras met stekende arenkens. T’wordt oock ghemeynelijck ghevonden in vochtighe ende leeghe beemden met groene bladerkens [16] een palme oft twee lanck, met stekende arenkens op elcken halm van eenen halven voet. De wortele is veselachtich ende swert. Men ghebruycket nerghens toe, dat ick weet. Ander cleyn hayrich gras den wilden Galigaen oock ghelijckende, Gramen exile hirsutum Cyperoïdes. Dit is cleynder dan de voorseyde ghearende graskens Cyperoïdes, t’zy van stamme oft bladeren die ghehayrt zijn ende van ghelijcken smaeck, maer sijn bloemen ende aren zijn corter, meer op een ende t’samen ghevoegt ghelijck die vande biesen, van coleur van verroest yser. De wortelen en zijn oock den voorseyden niet onghelijck. Twordt ghevonden in Neder-landt, ende Engellandt lancx sandtachtighe velden, ende inde selve plaetsen daer tvoorseydt gras is groeyende.

(Catabrosa aquatica?) De derde soort van panikgras, watergras met stekende aartjes. Het wordt ook gewoonlijk gevonden in vochtige en lage beemden met groene bladertjes [16] een 20cm lang met stekende aartjes op elke halm van een 15cm. De wortel is vezelachtig en zwart. Men gebruikt het nergens toe dat ik weet. Ander klein harig gras die ook op de wilde galigaan ook lijkt, Gramen exile hirsutum Cyperoïdes. (Juncus campestris) Dit is kleiner dan de voor vermelde aarvormige grasje Cyperoïdes, hetzij van stam of bladeren die gehaard zijn en van gelijke smaak, maar zijn bloemen en aren zijn korter, meer op een en tezamen gevoegd gelijk die van de biezen, van kleur van verroest ijzer. De wortels zijn ook de voor vermelde niet ongelijk. Het wordt gevonden in Nederland en Engeland langs zandachtige velden en in dezelfde plaatsen daar het voor vermelde gras groeit.

Hayrich oft Rou bosch-gras, Gramen hirsutum nemorosum. Dit gras groeyet vele in donckere ende berchachtighe bosschen van Piemont, Lionnois, Engellandt ende Neder-landt; theeft de bladers tweemael soo groot als die van Lidt-gras, maer saechter ende nederwaerts hanghende, hayrachtich, ghelijck die van Hirs, bleeckverwich, spruytende wt eenen knoopachtighen halm van eenen cubitus hooghe, waer op dat bloemen comen dien van Biesgras ghelijck. De wortel is veselachtich ghelijck die van ghemeyn gras. Het en bloeyet niet dan in lommerachtighe plaetsen in Junio ende Augusto. Eenighe gheleerde mannen mijn vrienden hielden dat voor Holosteum: maer niet wel ghefondeert. Veel beter souden sijt ghehouden hebben voor Ischæmon van Plinius, want het cruypt wt oft op der aerden ghelijck Hirs met rouwe ende wolachtighe bladers, ende wordt inde neusegaten ghesteken. Niettemin de Herbaristen van onsen tijden hebben gheleert een ander Gras te stellen voor Ischæmon, van d’welcke wy corts sullen mencie maecken. Zee ghearent gas, Gramen marinum spicatum. Dit groeyet overvloedigh in Zeelandt aende canten vande rivierkens ende grachten daer twater[[17] op ende af loopt, met opstaende dicke blaederkens ghelijckende bycants dien van Phalangium. De stam is een spanne hooghe met een aren helijckende de Weghebreyde. Ander Zee oft Zeelandts ghearent Gras. In dusdanighe plaetsen van Walkeren is een ander grasken twelck oock dick op een van harde bladeren groeyet als cleyne bieskens. De stammen ende groene arenkens gelijcken dien van Weghebreyde, maer sijn saet is lanck. Dese twee graskens zijn suer, ende daerom den peerden, koeyen ende ossen onnut.

(Luzula sylvatica) Harig of ruw bos-gras, Gramen hirsutum nemorosum. Dit gras groeit veel in donkere en bergachtige bossen van Piedmont, Lionnois, Engeland en Nederland. Het heeft de bladeren tweemaal zo groot als die van kweek, maar zachter en nederwaarts hangen, haarachtig gelijk die van hirs, een bleke kleur en spruit uit een knoopachtige halm van een 45cm hoog waarop bloemen komen die van biesgras gelijk. De wortel is vezelachtig gelijk die van gewoon gras. Het bloeit niet dan in lommerachtige plaatsen in juni en augustus. Enige geleerde mannen, mijn vrienden hielden dat voor Holosteum. maar niet goed gefundeerd. Veel beter zouden zij het gehouden hebben voor Ischaemon van Plinius want het kruipt uit of op de aarde gelijk hirs met rouwe en wolachtige bladeren en wordt in de neusgaten gestoken. Niettemin de herbaristen van onze tijden hebben geleerd een ander gras te stellen voor Ischaemon die we gauw zullen vermelden. (Triglochin maritima) Zee aarvormig gas, Gramen marinum spicatum. Dit groeit overvloedig in Zeeland aan de kanten van de riviertjes en grachten daar het water[17] op en af loopt, met opstaande dikke bladertjes die bijna op die van Phalangium lijken. De stam is een 17cm hoog met een aren die lijken op de weegbree. (Triglochin palustris) Ander zee of Zeelands aarvormig gras. In dusdanige plaatsen van Walcheren is een ander grasje wat ook dik opeen van harde bladeren groeit als kleine biesjes. De stammen en groene aartjes lijken op die van weegbree, maar zijn zaad is lang. Deze twee grasjes zijn zuur en daarom de paarden, koeien en ossen onnut.

Zeeuwsch dick Grasken, met arenkens bycants ghelijck de cleyne Water-Biese. Dit wordt oock ghevonden aende grachten hardt by Middelbourg, sijn wortelkens ende bladerkens zijn vast by een, hardt ende stijf, ghelijck cleyn bieskens. De halmen draghen cleyne arenkens ghelijck de waterbieskens, Anderssins en ist niet nutter dan dandere voorseydt suer Zeegras. [18] Zee Biese-gras, Gramen Iunceum maritimum. Dit comt ghemeynlijck voort in beemden ontrent de Zee ligghende, als by Middelborgh, Vlissinghen, Bristo in Engellandt, Ghendt ende andere plaetsen lanckx de grachten. Sijn bladeren zijn stijf, ende hardt, effen, ghelijck die vanden Spartum van Plinius, vele tsamen by een als bieskens, wt de welcke groeyen ghespreyde arenkens ghelijck de wilde-Galigaen, maer veel cleynder, met bloemkens die in d’ eerste groen zijn ende daer naer bruyn oft swertachtich. De wortele is seer veselachtich ende menichvuldich. Tgeheel cruydt is oock desghelijckx hardt ende suer, verlaeten vande beesten ghelijck het Padde-gras hier naest volghende. Padde-gras, Holosteum van Matthiolus, Gal. Herbe aux Crapaus ou Crapaudine. De Vlaeminghen hebben dit Cruydt Padde-gras gheheeten, niet om dat de padden t’cruydt lief hebben, maer om dat het overvloedigh groeyet in West-Vlaenderen omtrent Ypre in waterachtighe oft leeghe plaetsen lanckx de weghen, daermen ghemeynelijck veel padden vindt. Twordt oock ghenoech ghevonden in leeghe sandighe velden, by Brugghe, Middelborg, ende tusschen Cortrijcken ende Dornick. Matthiolus ende sommighe die hem volghen, zijn van opinie gheweest, dat dit selve soude wesen Holosteum van Dioscorides. Tgeheel cruydt en is ghemeynelijck maer dry oft vier duymen hooghe, brenghende voort t’samen by een, overvloedicheydt van speurie-bladerkens, ghelijckende intsghelijckx t’voorseyde Biese-gras. Sijn arenkens zijn oock in deser voeghen wtghespreydt, Maer tgeheel cruydt is ses-mael in al sijn deelen cleynder. De wortel is ros ende hayrich. Wy en hebben niet connen vernemen datse erghens toe ghebruyckt wordt. t’en heeft gheenen sonderlinghen smaeck, dan drooghenden: Men merckt niet dat het soo lijmachtich is, dat het vleesch weder aen een soude moghen hechten, daer mede ghesoden, ghelijck Holosteum Dioscoridis. [19]

Zeeuws dik grasje met aartjes die bijna gelijk de kleine waterbies zijn. (Blysmus compressus) Dit wordt ook gevonden aan de grachten dicht bij Middelburg, zijn worteltjes en bladertjes zijn dicht bijeen, hard en stijf, gelijk kleine biesjes. De halmen dragen kleine aartjes gelijk de waterbiesjes. Anderszins is het niet nuttiger dan de andere voor vermelde zuur zeegras. [18] (Juncus maritimus) Zee biezen gras, Gramen Iunceum maritimum. Dit komt gewoonlijk voort in beemden die omtrent de zee liggen zoals bij Middelburg, Vlissingen, Bristol in Engeland, Gent en andere plaatsen langs de grachten. Zijn bladeren zijn stijf en hard, effen, gelijk die van de Spartum van Plinius, vele tezamen bijeen als biesjes waaruit groeien gespreide aartjes gelijk de wilde galigaan, maar veel kleiner en met bloempjes in eerst groen zijn en daarna bruin of zwartachtig. De wortel is zeer vezelachtig en menigvuldig. Het gehele kruid is ook desgelijks hard en zuur en wordt verlaten van de beesten gelijk het paddengras die hierna volgt. (Juncus bufonius) Paddengras, Holosteum van Matthiolus, Galenus. Herbe aux crapaus of crapaudine. De Vlamingen hebben dit kruid paddengras geheten en niet omdat de padden het kruid lief hebben, maar omdat het overvloedig groeit in West-Vlaanderen omtrent Iperen in waterachtige of lage plaatsen langs de wegen waarmee gewoonlijk veel padden vindt. Het wordt ook genoeg gevonden in lage zandige velden bij Brugge, Middelburg en tussen Cortrijk en Doornick. Matthiolus en sommige die hem volgen zijn van opinie geweest dat dit zou wezen het Holosteum van Dioscorides. Het gehele kruid is gewoonlijk maar drie of vier centimeter hoog en brengt bij elkaar een overvloed van spurrie bladertjes voort wat lijkt op het voor vermelde bies gras. Zijn aartjes zijn ook op deze manier uitgespreid, maar het gehele kruid is zes maal in al zijn delen kleiner. De wortel is roze en harig. Wij hebben niet kunnen vernemen dat ze ergens toe gebruikt wordt. Het heeft geen bijzondere smaak, dan drogende. Men merkt niet dat het zo lijmachtig is dat ze het vlees weer aaneen zou mogen hechten als het daarmee gekookt wordt gelijk Holosteum Dioscoridis. [19]

Water wilde Galigaen-gras, Gramen palustre Cyperoïdes. Men vindt dit lichtelijck in waterighe plaetsen met bladeren van Lischdodden oft wilden-water-Galigaen, onderhalf oft twee cubitus lanck, waer wt comen dryecantighe stelen ghelijck Cyperus, twee cubitus hooghe, met stekende aren twee duymen lanck, bruyn gheel. De wortele is ghelijck die vanden biesen, seer veselachtich. Cleyne water-wilde-Galigaen-gras, Gramen Cyperoïdes parvum aquaticum. Van dit ghewas isser een cleyn in dusdanighe waterachtighe plaetsen voortcomende, maer sijn bladeren zijn ses-mael cleynder, de stelen oock drycantich eenen cubitus hooghe met biese-aren, ende wortelkens desghelijcks van fatsoen ende verwe. [29] (20) Groot ende ghemeynste wildt-Galigaen-gras, Gramen Cyperoïdes aquaticum vulgatius. Onse watergrachten zijn ghemeynlijck met dit wel ghestoffeert. De steel is oock drycantich, De bloemkens comen met troskens vijf tsaemen by een, van couleur van verroest yser, De wortele is swert, voort brenghende int moer bollekens ghelijck Cyperus rotundus, ist dat het my wel voor staet.

(Carex vulpina) Water wilde galigaan gras, Gramen palustre Cyperoïdes. Men vindt dit gemakkelijk in waterachtige plaatsen met bladeren van lisdodde of wilden water galigaan, 69 of 90cm lang waaruit komen driekantige stelen gelijk Cyperus, 90cm hoog met stekende aren van twee cm lang, bruingeel. De wortel is gelijk die van de biezen, zeer vezelachtig. (Carex acutiformis?) Kleine water wilde galigaan gras, Gramen Cyperoïdes parvum aquaticum. Van dit gewas is er een kleine die in dusdanige waterachtige plaatsen voortkomt maar zijn bladeren zijn zes maal kleiner, de stelen ook driekantig een 45cm hoog met biezen aren en worteltjes desgelijks van vorm en kleur. [20] (Schoenoplectus lacustris) Groot en gewoonste wilde galigaan gras, Gramen Cyperoïdes aquaticum vulgatius. Onze watergrachten zijn gewoonlijk met deze goed gestoffeerd. De steel is ook driekantig, De bloempjes komen met trosjes vijf tezamen bijeen met een kleur van verroest ijzer. De wortel is zwart die voortbrengt in de grond bolletjes gelijk Cyperus rotundus, is het dat het me wel voorstaat.

Lidt-gras, Peien, Gramen Canarium. Dit gras wordt in Latijn gheheeten Gramen Canarium, Medicatum. In Neder-duytsch, Honts-gras, Lidt-gras oft Peien, In Hoochduytsch Grasz, In Engels Quichgras, In Franchois Chiendient. In Italiaens Gramigna. In Spaens Gramenha ende Grama. Lidt-gras is seer wel bekent ende groeyet ghemenlijck in ackers ende besande velden, maer niet inde beemden, ende is den vruchten seer schadelijck: waerom dat vande acker-lieden die inden Herfst ende Lente willen saeyen, metter egghen ende handen wtgheroeyet wordt. Dit Gras streckt wt zijn wortels lanck ende breet onder d’aerde, de welcke wit zijn, lanck ende dickachtich geknoopt, ende soetachtich van smaecke, maer het en brengt soo veel bladers niet voort als tghemeyne gras, ende zijn die vanden rogghe ghelijck, maer minder dan vanden Riet-gras, de welcke spruyten wt de gheknoopte halmkens, die grover, stijver ende langher zijn ghelijck oock de bladers zijn, dan die vanden ghemeynen beemdtgras. Theeft oock de bloeme gheaerdt, maer smalder ende dunder niet soo wolachtich, bycants ghelijck Lolium. Tsaedt is rouwer, ende de gheheele plante smaeckelijcker, soeter, korenachtigher, ende int ghebruyck vander Medecijne meest bequaem, principalick de wortel. Galenus segt dat de wortel een weynich cout is ende drooghe, wat bijtende ende subtijl van substantie, maer het cruydt is cout inden eersten graet, maer in Parnaso ist drooghende ende subtijl van substantie ende amperachtich. [21] De wortel vanden Gras is soet ende amperachtich, van ghetemperde, subtijle ende een weynich inciderende substantie. Ligghende Peyen-gras, Gramen caninum supinum. Alsmen dickmaels in gheboude velden oft ackeren peyen-gras soeckt, soo vindtmen ghemeynlijck overvloedicheydt van dit grasken, twelcke neder leydt ende verspreydt sijn halmen op d’ aerde, ghelijckerwijs het ghemeyn peyen-gras sijn wortelen doet onder d’ aerde: sijn aren glinsteren wt de purper, wtghespreydt ghelijck die van ghemeyn beemd-gras, ende sijn bladeren ghelijcken dien van den cleynen veld-gras. De wortel is hayrich. Dit gras is den schapen liefghetal ende aenghenaem. [22] Maer ist saecke dat het in sandtlandt groeyet daer de zee aen comt, als by thooft van Middelborg, daer ick dese voorleden daghen gheproeft hebbe, soo ist sout ende suer, gelijck tgemeyne Peyen-gras, welck ick op de selve plaetsen ghevonden hebbe daer de wallen ende baren vander Zee slaen ende schuymen. Anderssins ist den ghemeynen Peyen-gras van fatsoen ghelijck, wtghenomen dat sijn bladeren dicker ende van bruyn blau coleur zijn.

(Elytrigia repens) Lidgras, peien, Gramen Canarium. Dit gras wordt in Latijn geheten Gramen Canarium, Medicatum. In Nederduits hondsgras, lidgras of peien. In Hoogduits Grasz. In Engels Quichgras. In Franchois Chiendient. In Italiaans Gramigna. In Spaens Gramenha en Grama. Kweek is zeer goed bekend en groeit gewoonlijk in akkers en bezande velden, maar niet in de beemden en is de vruchten zeer schadelijk waarom dat van de akkerlieden die in de herfst en lente willen zaaien, met de eg en handen uitgeroeid wordt. Dit gras strekt zijn wortels lang en breed onder de aarde uit die wit zijn, lang en dikachtig geknoopt en zoetachtig van smaak maar het brengt niet zo veel bladeren voort als het gewone gras en zijn die van de rogge gelijk, maar kleiner dan van het rietgras, die spruiten uit de geknoopte halmpjes die grover, stijver en langer gelijk ook de bladeren zijn dan die van het gewone beemdgras. Het heeft ook de bloemen aarvormig, maar smaller en dunner en niet zo wolachtig, bijna gelijk Lolium. Het zaad is ruwer en de gehele plant smakelijker, zoeter, korenachtiger en in het gebruik van de medicijnen het meest geschikt, voornamelijk de wortel. Galenus zegt dat de wortel een weinig koud is en droog, wat bijtende en subtiel van substantie, maar het kruid is koud in de eerste sus maar in Parnaso is het drogende en subtiel van substantie en zuurachtig. [21] De wortel van het gras is zoet en zuurachtig en van getemperde, subtiele en een weinig insnijdende substantie. (Agrostis canina) Liggend Peyen-gras, Gramen caninum supinum. Als men vaak in gebouwde velden of akkers peyen gras zoekt, zo vindt men gewoonlijk overvloedheid van dit grasje wat neer ligt en verspreidt zijn halmen op de aarde net zoals het gewone kweek zijn wortels doet onder de aarde. Zijn aren glinsteren uit het purper en zijn uitgespreid gelijk die van gewoon beemdgras en zijn bladeren lijken op die van het kleine veldgras. De wortel is harig. Dit gras is de schapen lieflijk en aangenaam. [22] Maar is het zaak dat het in zandland groeit daar de zee aan komt zoals bij het hoofd van Middelburg waar ik het een paar dagen geleden geproefd heb zo is het zout en zuur gelijk het gewone kweek die ik op dezelfde plaatsen gevonden heb daar de wallen en baren van de zee slaan en schuimen. Anderszins is het de gewone kweek van vorm gelijk, uitgezonderd dat zijn bladeren dikker en van bruinblauwe kleur zijn.

Cleyn ghearent Duynen-Lidt-Gras. Duynen Lidt-grasken brengt voort sommighe bladerkens een spanne hooghe, waer wt spruyt eenen cleynen halm met een arenken op de wijse van cleyn hardtachtich grasken. De wortel is lanck ghelijck die van Lidt-gras. Inde Duynen oft Zandt-bergen van Zoutelande in Walkeren ist overvloedich, als het naest voghende. Ander cleyn Duynen-Lidt Gras. Dit en is anders-sins niet onghelijck den voorseyden in bladeren, gewas, ende wortelen, dan dat het voort brengt inde plaetse van sijn aren tusschen de blaederen, een schubachtich ende cafachtich hoofdeken. Knobbelachtich oft Clisterachtich Gras, Gramen bulbosum, nodosum. Knobbelachtich oft Clisterachtich Gras en is soo gemeyn niet alst voorgaende Hondts-gras, ende en is oock op veel plaetsen van Europen soo wel niet bekent, noch oock gebruyckt, maer groeyet vele in ackers ende koren-velden die ghelegen zijn ontrent het staende water van Losane, in Savoye, Vlaenderen, Brabandt ende Engellandt, daer het van zeer gheleerde Medecijns, sonderlinghe van die van Londen, ghebruyckt ende zeer crachtich bevonden wordt. Voorts soo ist den Hondts-gras in alle saecken ghelijck, behalven dat het ronde, lanckworpige knobbelkens, die soet zijn van smaecke, heeft hangende aende cromten van de wortelkens. [23] Sijn veranderinghe is dese, dat meestendeels alle sijn wortelen aen een gheknobbelt oft geknopt zijn ghelijck de grootste figure bewijst. Cracht. De wortel van Lidt-gras, opent de verstoptheydt van d’inghewant ende nieren sonder verhittinghe. Water van Lidt-gras ghedistilleert, doodet de wormen, midts dat henlieden daer door tvoetsel vande rotte humeuren benomen wordt. De wortel van Lidt-gras ghestooten ende op de wonden gheleydt, gheneest die, als Dioscorides ende Galenus schrijven. Eenen dranck daer af ghesoden ende inghedroncken, verdrijft de pijnen ende winden des buycks, Dioscorides. De selfde dranck is oock seer goedt den ghenen, die qualick connen water lossen. Diosc. In wijn ghesoden ende ghedroncken, gheneset de quetsuren vande blase. Eenen dranck daer af ghesoden breeckt oock de graveele ende steenachtighe materie vande blase, ende beneemt oock de verhittinghe vande blase, Maer Plinius schrijft sulcks toe den Gras van Parnaso dat de bladers heeft den Veyl ghelijck. Tot desen dranck wordt van sommighe byghevoegt wijn ende honich, met een derde deel wieroock, Myrre ende peper, ende dan wederom ghesoden in een coperen vat, so is die goedt teghen de tantsweere ende loopende ooghen. Diosc. Tsaedt doet sterckelick water losen, ende stoppet den stoelganck ende tbraken. Diosc. Plinius schrijft meer andere saecken int laetste capittel van sijn 24 boeck, die men nu ter tijdt niet meer en ghebruyckt. Appuleius segt dat de wortel wonden gheneest. Tknobbelachtich gras heeft de selfde nature ende cracht vanden voorseyden Lidt-gras.

(Ammophila arenaria?) Klein aarvormig duinen lidgras. Duinen lidgrasje brengt voort sommige bladertjes een 17cm hoog waaruit spruit een kleine halm met een aartje op de wijze van klein hardachtig grasje. De wortel is lang gelijk die van kweek. In de duinen of zandbergen van Zoutelande in Walcheren is het overvloedig zoals de volgende. Ander klein duinen lidgras. Dit is anderszins niet ongelijk de voor vermelde in bladeren, gewas en wortels dan dat het voortbrengt in de plaats van zijn aren tussen de bladeren een schubachtig en kafachtig hoofdje. (Alopecurus bulbosus) Knobbelachtig of klisterachtig gras, Gramen bulbosum, nodosum. Knobbelachtig of klisterachtig gras is niet zo gewoon als het voorgaande kweek ende is ook op veel plaatsen van Europe niet zo goed bekend noch ook gebruikt maar groeit veel in akkers en korenvelden die gelegen zijn omtrent het staande water van Lausanne, in Savoie, Vlaanderen, Brabant en Engeland daar het van zeer geleerde dokters en vooral die van Londen gebruikt en zeer krachtig bevonden wordt. Voorts zo is het kweek in alle zaken gelijk, behalve dat het ronde, langwerpige knobbeltjes die zoet van smaak zijn, heeft hangen aan de kromten van de worteltjes. [23] Zijn verandering is deze dat meestal alle zijn wortels aaneen geknobbeld of geknoopt zijn gelijk de grootste figuur bewijst. Kracht. De wortel van kweek opent de verstoppingen van het ingewand en nieren zonder verhitting. Water van kweek gedistilleerd doodt de wormen omdat hen daardoor het voedsel van de rotte levenssappen benomen wordt. De wortel van kweek gestampt en op de wonden gelegd geneest die als Dioscorides en Galenus schrijven. Een drank daarvan gekookt en opgedronken verdrijft de pijnen en winden van de buik, Dioscorides. Dezelfde drank is ook zeer goed diegenen die kwalijk water lossen. Dioscorides. In wijn gekookt en gedronken, geneest de kwetsingen van de blaas. Een drank daarvan gekookt breekt ook het niergruis en steenachtige materie van de blaas en beneemt ook de verhitting van de blaas, maar Plinius schrijft zulks toe het Gras van Parnassus dat de bladeren heeft de klimop gelijk. Tot deze drank wordt van sommige bijgevoegd wijn en honing, met een derde deel wierook, mirre en peper en dan wederom gekookt in een koperen vat zo is die goed tegen de tandpijn en lopende ogen. Dioscorides. Het zaad doet sterk water lossen en stopt de stoelgang en het braken. Dioscorides. Plinius schrijft meer andere zaken in het laatste kapittel van zijn 24^ste boek die men nu ter tijd niet meer gebruikt. Apuleius zegt dat de wortel wonden geneest. Het knobbelachtig gras heeft dezelfde natuur en kracht van het voor vermelde kweek.

Hondts-gras met de arenkens van Ischæmon, gramen Canarium alterum. Dit Gras wordt ghenoemt in Latijn, Gramen Canarium alterum, Ischæmi paniculis. In Nederduytsch Hondts-gras-metten arenkens van Ischæmon, ende is een soorte van d’meeste Zee-Riet-gras. In Franchois oock Chien-dent. Dese soorte van Gras is den Lidt-gras oft Hondts-gras zeer ghelijck van gedaente, behalven dat het heeft wijder wytghespreyde, vingherwijse aren, den ghemeynen Ischæmon ghelijck, oft den Gras Hemels-dau ghenoemt, hoe wel dat niet soo gemeyn en is, noch soo wel bekent, Het saedt is rouw ende cafachtich. Aenden zee-cant ontrent Narbonne, ist van wortelen den Deck-riet soo ghelijck, dat men seggen soude dat tselfde ware. Cracht. Dit Gras heeft de selfde cracht ende t’ghebruyck van t’ Lidt-gras. [24] Aldermeeste Zee-Riet-gras, Gramen marinum arundinaceum maximum. Op de scorren vande zee-cant van Montpelliers, aende sijde daer de baren ende vloet vander zee comen, sonderlinghe ontrent Aques mortes ende Peraus, hardt by de hutten vande visschers, groeyt zeer vele van dit Gras, dat den Riete ghelijck siet, ende en deelachtich van beyde de natueren, maer is ongelijck meerder, hebbende wortels van drye oft vier ellen lanck ende eenen vingher dicke, met veel cromten, haer wystreckende ende cruypende onder tsandt, ghelijck de Cruyswoortel, ende is gheknoopt ende wit, van smaecke ende fatsoen die vanden Lidt-gras gheheel ghelijck, behalven datter min veselinghen aen hanghen. De halmen oft stelen zijn van knoopen ende blaeders dien vanden naestvolghenden gras ghelijck, maer langher. Ischæmon vulgare. Dit Gras heet in Latijn Ischæmon vulgare, Plinius heet dat Dactylon, ende schijnt te wesen Scirpus Tragi. Canaria Plinij Anguillaræ, Crus Galli Appuleij, ende Pes Corvi oft Coronopus Leoniceni. In Italiaensche Sanguinella ende Capriola. Dit Gras groeyt op sommighe Somers zeer overvloedich inde wijngaerden van Provencen ende is zeer cleyn, nochtans weerdich dat ghekent zy om de aerdicheyt vande bloemen ende clawierkens. Want de halmkens zijn blinckende ende bruyn root, gheknoopt ende recht opgaende, elck ghedeelt in vijf oft ses witte steertwijse arenkens oft wolachtighe ranckskens vingherwijs wtghespreydt, ghelijck vanden Cyperis, oft eer ghelijck die van t’gras Hemels-dau gheheeten. De wortels ende blaeders zijn dien vanden cleynsten beemdt gras ghelijck, soetachtich van smaeck, maer tsamen treckende ende drooghende, waer wt dat sommighe wel geleerde Medecijns, ghelijck als Rondelet ende Assatius mijn zeer vervaren Meesters, ghetwijfelt hebben dat soude wesen het Ischæmon van Plinius. [25] Cracht. Dit Cruydt ghestooten met smeyr ende bruyn broot, opde hondts-beten gheleydt, sal die terstondt ghenesen, Appuleius. Tselfde cruydt alsoo bereydt, verdrijft de hardicheden, ghelijck oock het Gras doet. Tgras dat dryetandich is (want het is in meer deelen ghedeylt) ghepluckt int breken vande Mane, is zeer goedt teghen de loopende ooghen. Daerom bewaert sulcks wel, want als yemandt loopende ooghen crijght, bindet hem aenden hals, tsal die terstondt ghenesen ende d’loopen verdrijven. Hemels dau, Gramen Mannae esculentum. Dit Gras wordt in Latijn geheeten Gramen Mannæ esculentum. In Hoochduytsch, Himmels dau, ende in Nederduytsch Hemels dau. In Italiaensch Sanguinella ende Capriola herba. Niemandt en heeft moghen bequaemer beginnen tbeschrijven vande soorten van koren, noch oock met beter kennisse ende naevolghen vande natuere dan van hier. Want de natuere is houdende soo wonderlicken ordonnantie ende fraye veranderinghe, datse gaet van het gras tot de Terwe ende rietachtighe ghewassen by gheslachten ende soorten die van beyder natueren zijn, ghelijck als dit korenachtich gras, dwelck vande Noordersche natien gheheeten wordt Hemels dau. Dit is den gemeynen Ischæmon soo ghelijck datter gheen onderscheydt en schijnt tusschen hen beyden te zijn, dan dat dit ghesaeyt wordt. Want dit is alleene een weynich gelijviger, ende de wortel wat veselachtiger, breeder van bladeren, ende niet soo ront van halmen. Theeft oock meer gheaerde stelen, ende tsaedt sienlijcker in sijn vlimmen, nochtans cleyn, witachtich ende ghedronghen dwelck den smaeck heeft van Rijs. De Duytschen aen het geberghte van Alpes woonende, sayent ende winnent, want zy etent gheerne in pap ghesoden, oft in vet vleeschsop, ende heetent Hemels Manna. Cracht. Men segt dat dit doet scheyden ende vergaen de hartdheydt vande borste. Gras van Parnaso, Parnasium hederaceum. Gras van Parnaso, daer Dioscorides mencie af maeckt, schijnt alsoo gheheeten te zijn, meer om sijn goedt ende ghesont voetsel, dan om de ghelijckenisse diet mach hebben met eenich gras, want theeft een ander fatsoen, te weten, bladers den Veyl ghelijck, ende een witte bloeme, ende is oock de cleyne Gouwe ende Lepelcruydt zeer ghelijck, waerom dat wy den Leser by de selfde wijsen, om dit te beter te moghen kennen. Anderssins soude yemandt nae costuyme vanden gemeynen man het Bourgoens Hoy, Cytisus, Seven ghetijde cruydt, ende ander soorten van Claveren, aenghesien datse zeer goedt voeder zijn, moghen Gras noemen, ende hier by voeghen. Dwelck schijnt Plinius een oorsaecke gegheven te hebben van sommige Grassen te stellen die den brandende Aizoi oft Muerpeper ghelijc sien, vande welcke d’ een de sweirende nijnnaghels ende wratten op de vinghers gheneest, ende wordt daerom Dactylon gheheeten. Maer d’ander dat opde mueren ende daken groeyt, dwelck oock een brandende cracht heeft is nut ende bequaem om te beletten tvoorts gaen vande etende seeren. De welcke beyde de soorten van [26] Muerpeper oft de vierde soorte van Aizoi soo ghelijck zijn dat een yeghelijck diese niet zeer wel en kent, claerlick soude meynen datse tselfde cruydt waren, dat Plinius beschrijft, midts dat groeyt aende dorre canten vande weghen, ende oock van selfs opde mueren. Oft hy daer mede heeft verstaen het gras van Cilicien van Dioscorides van dwelcke niet en is beschreven, dan dat de ossen ontsteeckt, daer mach men nae slaen, maer sulcks voor seker te segghen en is hier ons voornemen niet. Het meeste-deel van dese voorseyde Graskens is wel gheobserveert vanden vromen Heere goeder ghedachtenissen Mijn-Heer de Reynoutre, ende gheschildert door Meester Jacques van Koren-huyse zeer gheschickt in deze conste.

(Digitaria ischaemum) Hondsgras met de aartjes van Ischaemon, gramen Canarium alterum. Dit gras wordt genoemd in Latijn Gramen Canarium alterum, Ischaemi paniculis. In Nederduits hondsgras met de aartjes van Ischaemon en is een soort van het grootste zee rietgras. In Frans ook Chien-dent. Deze soort van gras is de kweek of hondsgras zeer gelijk van gedaante behalve dat het wijder uitgespreide vingervormige aren heeft en de gewone Ischaemon gelijk of het gras hemels dauw genoemd hoe wel dat niet zo algemeen is noch zo goed bekend. Het zaad is ruw en kafachtig. Aan de zeekant omtrent Narbonne is het van wortels het dekriet zo gelijk zodat men zou zeggen dat hetzelfde is. Kracht. Dit gras heeft dezelfde kracht en het gebruik van kweek. [24] (Calamagrostis arundinacea) Allergrootste zee rietgras, Gramen marinum arundinaceum maximum. Op de schorren van de zeekant van Montpellier aan de zijde daar de baren en vloed van de zee komen en vooral omtrent Aques mortes en Peraus, dicht bij de hutten van de vissers groeit zeer veel van dit gras dat het riet gelijk ziet en beide de naturen heeft maar is duidelijk groter en heeft wortels van 200 of 270cm lang en een vinger dik met veel krommingen die zich uitstrekken en kruipen onder het zand gelijk de kruiswortel en is geknoopt en wit, van smaak en vorm die van het kweek geheel gelijk behalve dat er minder vezels aan hangen. De halmen of stelen zijn van knopen en bladeren die van het volgende gras gelijk, maar langer. (Digitaria sanguinalis) Ischaemon vulgare. Dit gras heet in Latijn Ischaemon vulgare, Plinius heet dat Dactylon en schijnt te wezen Scirpus Tragi. Canaria Plinij Anguillarae, Crus Galli Appuleij en Pes Corvi of Coronopus Leoniceni. In Italiaanse Sanguinella en Capriola. Dit gras groeit in sommige zomers zeer overvloedig in de wijngaarden van Provence en is zeer klein nochtans wad dat het gelend wordt om de aardigheid van de bloemen en klauwiertjes. Want de halmpjes zijn blinkend en bruinrood, geknoopt en recht opgaand en elk gedeeld in vijf of zes witte staartvormige aartjes of wolachtige rankjes vingerwijs uitgespreid gelijk van de Cyperus of eerder gelijk die van het gras hemeldauw geheten. De wortels en bladeren zijn die van het kleinste beemdgras gelijk, zoetachtig van smaak maar tezamen trekkende en drogende waaruit sommige goed geleerde dokters zoals Rondelet en Assatius mijn zeer ervaren meesters getwijfeld hebben dat het zou wezen het Ischaemon van Plinius. [25] Kracht. Dit kruid gestampt met smeer en bruin brood op de hondenbeten gelegd zal die terstond genezen, Apuleius. Hetzelfde kruid alzo bereidt, verdrijft de hardheden, gelijk ook het gras doet. Het gras dat drietandig is, want het is in meer delen gedeeld geplukt in het breken van de maan is zeer goed tegen de lopende ogen. Daarom bewaar zulks goed want als iemand lopende ogen krijgt bind het hem aan de hals, het zal die terstond genezen en het lopen verdrijven. (Glyceria fluitans) Hemels dauw, Gramen Mannae esculentum. Dit gras wordt in Latijn geheten Gramen Mannae esculentum. In Hoogduits Himmels dau en in Nederduits hemels dauw. In Italiaans sanguinella en capriola herba. Niemand heeft mogen beter beginnen te beschrijven van de soorten van koren, noch ook met beter kennis en navolgen van de natuur dan van hier. Want de natuur houdt zo’n wonderlijke ordonnantie en fraaie veranderingen dat ze gaat van het gras tot de tarwe en rietachtige gewassen bij geslachten en soorten die van beide naturen zijn gelijk als dit korenachtig gras wat van de Noordse natiën geheten wordt hemels dauw. Dit is de gewone Ischaemon zo gelijk zodat er geen onderscheidt schijnt te zijn tussen beide dan dat dit gezaaid wordt. Want dit is alleen wat steviger en de wortel wat vezelachtiger, breder van bladeren en niet zo rond van halmen. Het heeft ook meer geaarde stelen en het zaad aanzienlijker in zijn vlimmen, nochtans klein, witachtig en gedrongen wat de smaak heeft van rijst. De Duitsers die aan het gebergte van Alpen wonen zaaien en winnen het want ze eten het graag in pap gekookt of in vet vleessap en noemen het hemels manna. Kracht. Men zegt dat dit doet scheiden en vergaan de hardheid van de borsten. (Parnassia palustris) Gras van Parnasus, Parnasium hederaceum. Gras van Parnassus daar Dioscorides van spreekt schijnt alzo geheten te zijn meer om zijn goed en gezond voedsel dan om de gelijkenis die het mag hebben met enig gras want het heeft een andere vorm, te weten bladeren de klimop gelijk en een witte bloem en is ook het speenkruid en lepelkruid zeer gelijk waarom dat we de lezer naar die wijzen om dit te beter te mogen kennen. Anderszins zou iemand na gebruik van de gewone man het Bourgondisch hooi, Cytisus, zevengetijdenkruid en andere soorten van klavers, aangezien dat ze zeer goede voeders zijn, mogen gras noemen en hierbij voegen. Wat Plinius schijnt een oorzaak gegeven te hebben om sommige grassen te stellen die de brandende Aizoi of muurpeper gelijk zien waarvan de ene de zwerende fijtnagels en wratten op de vingers geneest en wordt daarom Dactylon geheten. Maar de andere dat op de muren en daken groeit wat ook een brandende kracht heeft is nuttig en bekwaam om te beletten het voorts gaan van de etende zeren die beide soorten van [26] muurpeper of de vierde soort van Aizoi zo gelijk zijn dat iedereen die ze niet zeer goed kent duidelijk zou menen dat ze hetzelfde kruid waren dat Plinius beschrijft omdat het groeit aan de dorre kanten van de wegen en ook vanzelf op de muren. Of hij daarmee heeft verstaan het gras van Cilicië van Dioscorides waarvan niets is beschreven dan dat het de ossen ontsteekt daar mag men naar slaan maar om zulks voor zeker te zeggen is hier ons voornemen niet. Het meeste deel van deze voorvermelde grasjes is goed geobserveerd van de vrome heer goede gedachtenis mijnheer de Reynoutre en geschilderd door meester Jacques van Koren-huyse zeer geschikt in deze kunst.

Graan soorten.

Tafelken vande soorten van Graen oft Koren.

De soorten van Graen zijn;

Terwe;

1. Ghemeyn Terwe.
2. Robus.
3. Ghebaerde terwe.
4. Ghebaerde terwe met heel dobble aren.
5. Tweederley terwe, in Walschlandt, blé Loca gheheeten
6. Somer-terwe van dry oft van vijf maenden.

Rogge.

1. Winter rogge.
2. Somer rogge.

Gerste.

1. Winter gerste.
2. Somer gerste
3. Andere Somer gerste.
4. Bloote gerste.
5. Bastaert gerste van selfs groeyende.

Spelte.

1. Spelte oft Typha.
2. Spelte van Theophrastus, d’alderbeste ende onghebaerde.
3. Terw-spelte, oft bloote gerste.
4. Duytsch Rijs oft Arinca, ende is van halve deucht.
5. S. Peeters koren, ende is de slechtste spelte, ende een voetsel den beesten bequaemer dan den menschen.

Haver.

1. Haver.
2. Onvruchtbaere haver, oft Bromos.
3. Naeckte haver. [27]

Koren is in Latijn gheheeten Robus, Robur, oft Rubeus, ende Siligo. In Hoogduytsch, Weyssen. In Nederduytsch, Terwe. In Engelsch, Weete, or Wheate. In Franchois, Froument, Bled. In Italiaensch, Fourmento, Grano ende Solina. In Spaensch, Trigo.

Terwe, Siligo spica mutica.

Ghebaerde Terwe, Triticum aristis circumvallatum, Triticum Typhinum Dodon.

Terwe is onder alle cruyden d’alderedelste ende aldernutste plante tot behoef vanden mensche, als de ghene daer by dat de mensche sijn leven is onderhoudende, ende schijnt datse in Latijn ghenoemt is Triticum, om datse met meulens ghebroken oft ghemalen wordt, ende in Griecks Pyros, om dat scherp is, oft om de ghelijckenisse diet heeft met de keernen ende graenen van sommighe vruchten die in Griecks Pyrine gheheeten worden. Oock ist genoemt Sitos, alsoo veel te segghen, als een spijse, hoe wel dat tselfde woordt zeer wel dient tot alle soorten van graen. Alsoo ist oock vanden ouders ghenoemt in Latijn Frumentum, van tgebruycks weghen, de welcke dat in veel soorten ghedeylt hebben, niet van natueren verscheyden, maer alleenlick verscheyden namen hebbende, nae de vremde plaetsen ende landen van daer tselfde ghebrocht werdt, oft deur de diversche maniere van saeyen, oeffenen ende cultiveren. Want het is een zeer bekende iaerlijcksche plante, bladers hebbende die vanden H