Maerlant, inleiding.

Jacob van Maerlant, der naturen bloeme, ca. 1266.

Uit nl.wikipedia.org 

Epiloog.

Door het schrijven van dit boek heb ik de belofte aan mijn heer vervuld. Als er enige verdienste in schuilt, komt hem alleen alle eer toe, omdat ik dit werk nooit zou hebben aangevat als hij het me niet had opgedragen. Bid daarom - als u iets van waarde kunt ontdekken in dit boek - voor degene die het liet schrijven, evenals voor hem die het schreef. God zij alle zielen genadig en schenke hun Zijn licht en het eeuwige leven.

Amen.

Nawoord.

‘Ga tot de mieren, gij luiaard, en word wijs,’ schreef Salomon. De neiging om het gedrag van dieren in termen van menselijk gedrag te beschrijven en er een morele les aan te ontlenen, is zo oud als de wereld. We kunnen blijkbaar niet anders. Zo hielden affiches ons een paar jaar geleden voor dat we ‘het’ heel voorzichtig moesten doen, ‘net als de egeltjes’. De paringstechniek van de egel was al eerder onderwerp van publieke aandacht. Volgens Jacob van Maerlant, die in de dertiende eeuw een encyclopedie over de natuur samenstelde, paren egels staande, wat ons in zijn ogen kan leren dat de Natuur ieder schepsel schenkt wat het nodig heeft.

Het was overigens verre van Jacob om het geslachtsleven van egels aan mensen ten voorbeeld te stellen. In de beschrijving van de furions, een tot op heden ongeïdentificeerd dier dat in de liefde zo furieus tekeerging dat het daarmee zijn levensverwachting aanzienlijk bekortte, worden aanbevelingen gedaan voor het seksuele gedrag van de mens. Ondanks het ongeremde libido en de redeloze aard van het dier ligt bij de furions namelijk het vrouwtje onder en het mannetje boven, net als bij mensen. Tenminste, zoals dat bij mensen zou moeten zijn. Want er zijn ook mensen die zich overgeven aan schandelijke handelingen, ‘waarover ik,’ zegt Jacob, ‘maar beter kan zwijgen.’ De zeergeleerde dominicaan Thomas van Cantimpré, die het boek schreef waar Jacob zijn informatie aan ontleent, is minder terughoudend. Thomas, schrijvend voor geestelijken, die kennelijk beroepshalve deugd en ondeugd met een afstandelijker blik konden bezien, treedt wel in details, en rekent tot de schandelijke varianten ook die van de egels. Hoe zwaarwegend de juiste positie bij het geslachtsverkeer omstreeks 1270 was, mag blijken uit de reden die Jacob van Maerlant in zijn Rijmbijbel geeft voor de zondvloed. ‘In die dagen gingen de slechte mensen tegen de Natuur in door hun vrouwen boven te laten liggen, terwijl ze zelf onder lagen.’ Zo werd de natuurlijke orde letterlijk omgekeerd, een vergrijp dat niet ongestraft kon blijven.

Jacob las bij Thomas dat egels staande paren. Ook Thomas had geen veldwerk verricht om zijn encyclopedie van de natuur samen te stellen, hij beroept zich op Aristoteles, voor hem en zijn tijdgenoten een van de hoogste autoriteiten. Maar ook Aristoteles vertrouwde vaak meer op boeken dan op eigen waarnemingen: egels doen het misschien voorzichtiger, maar voor het overige net als alle andere viervoeters.

Een middeleeuwse dierenencyclopedie

Jacob van Maerlant schreef zijn bestiarium - of ‘beestenboek’ - tegen het jaar 1266 voor de Zeeuwse edelman Nicolaas van Cats. In de proloog belooft hij zijn opdrachtgever een boek gevuld met leerrijke, stichtelijke en schone woorden. In de aanhef van het hoofdstuk over de vogels herhaalt hij zijn belofte en voegt hij eraan toe: ‘Met uw welnemen, mijn heer, dit kunt u lezen op momenten dat u niets te doen hebt.’

Gesticht willen wij nu niet meer worden, vermaakt nog wel. Ons biedt het bestiarium bij eerste kennismaking vooral vermaak: soms onwaarschijnlijke en vaak grappige verhaaltjes - oorspronkelijk op rijm - over dieren waarvan het gedrag onbekommerd op zedelijke waarde wordt beoordeeld. De fabeldieren en de curieuze gedragingen van bever, leeuw en salamander doen op het eerste gezicht meer denken aan de Natuurlijke Historie van De Schoolmeester en de fabels van Aesopus en La Fontaine, dan aan een hedendaagse encyclopedie. Toch zijn Jacobs zeeridders en boomganzen minder nauw verwant met Buddingh's blauwbilgorgel dan met de fauna uit een populair-wetenschappelijk naslagwerk: ze werden voortgebracht door een respectabele wetenschappelijke traditie die tot op heden doorwerkt.

De dieren uit Maerlants natuurboek en andere middeleeuwse handboeken zijn nog niet volledig uitgestorven, maar we zijn ons hun aanwezigheid niet bewust: ze zijn tot staande uitdrukkingen geworden, bewaard in het reservaat van de taal. De ongelikte beer en de krokodilletranen, de adelaarsblik, apeliefde, zwanezang en struisvogelpolitiek danken hun ontstaan aan kennis over dieren die eeuwenlang gemeengoed was.

Veel zal ons vreemd voorkomen als we Maerlants natuurboek openslaan: een groot aantal dieren en hun bijzonderheden zijn door modernere biologen definitief naar het rijk der fabelen verwezen. De verwondering begint al bij de indeling. Het boek der natuur (of Der Naturen Bloeme, zoals de oorspronkelijke titel luidde) bestaat uit dertien hoofdstukken, waarvan er in deze bloemlezing zeven vertegenwoordigd zijn. Na de mens, die als kroon op de schepping het eerste hoofdstuk toebedeeld krijgt, volgen de verschillende afdelingen van het dierenrijk. De vleermuis is ondergebracht bij de vogels. Vleermuizen ‘hebben geen veren en lijken sprekend op muizen, omdat ze ook jongen dragen en zogen: er is geen enkele andere vogel die dat doet.’ Onder ‘wormen’ verstaat Jacob van Maerlant behalve pad en kikker onder meer de vlieg, de bloedzuiger, de slak en de spin, dieren die wij indelen bij verschillende klassen van de ongewervelden, de insekten, ringwormen, weekdieren en spinachtigen. De groep ‘serpenten’ omvat slangen, draken, andere reptielen en de salamander, niet onze slootbewoner, maar een giftig dier dat alleen in vuur in zijn element is.

Geconfronteerd met de ordening van het dierenrijk volgens de bestiaristen zijn wij, opgevoed met Linnaeus en Darwin, geneigd deze maar net iets minder bizar te vinden dan de indeling uit een Chinese encyclopedie: ‘dieren toebehorend aan de Keizer; gebalsemde dieren; tamme dieren; speenvarkens; zeemeerminnen; mythische dieren; loslopende honden; dieren die als gekken tekeergaan; dieren die niet geteld kunnen worden; dieren getekend met een fijn penseel van kameelhaar; dieren die zo juist de kruik gebroken hebben; dieren die uit de verte gezien op vliegen lijken.’ In het titelessay van De aaibaarheidsfactor merkt Rudy Kousbroek - die zelf bekent dieren in te delen naar mate van aaibaarheid - hierover op: ‘Het kenmerk van deze en andere uitheemse classificaties is dat het criterium waarop zij berusten, voor zover achterhaalbaar, zich aan ons voordoet als een niet-essentieel criterium; op dezelfde manier zou voor een lid van een andere cultuur volkomen onbegrijpelijk zijn dat wij bij voorbeeld auto's classificeren naar een klein, inessentieel, niet-functioneel naamplaatje op de radio-torgrille.’

Ook de middeleeuwse encyclopedisten keken vooral naar iets dat voor ons ‘inessentieel’ en ‘niet-functioneel’ lijkt. Het aspect van de natuur dat de middeleeuwse biologie voor een belangrijk deel bepaalde, was de plaats van ieder dier en iedere plant in het grote boek van de Schepping: al het bestaande was een gelijkenis, de aardse werkelijkheid verwees naar een hogere, bovennatuurlijke waarheid. De natuur kon gelezen worden als een leerzaam boek. Hoe, dat leerden de bestiaria.

Niet alleen het doel van de bestiaristen valt buiten de grenzen van de hedendaagse wetenschap, ook hun onderzoeksmethode, waarvan de afwezigheid van observatie en experiment het meest in het oog springt, is achterhaald. Zij observeerden geen levende dieren, zij sneden niet in dode dieren of mensen. De autoriteit van de Schrift en van klassieke schrijvers stond boven de menselijke rede, die op haar beurt verheven was boven ervaring en experiment.

Hoewel de verschillen op het eerste gezicht groter lijken dan de overeenkomsten, heeft zich uit het bestiarium de moderne biologie ontwikkeld. Het natuurboek van Jacob van Maerlant staat niet op zichzelf, maar maakt deel uit van een wetenschappelijke traditie die teruggaat op kerkvaders en klassieke schrijvers. Der Naturen Bloeme is een bewerking van een meeromvattende encyclopedie over de natuur, samengesteld door de dominicaan Thomas van Cantimpré. In het werk van deze geleerde en in dat van zijn vertaler Jacob van Maerlant heeft de belangstelling voor gegevens over gedrag, uiterlijk en (medische) toepassingsmogelijkheden van dieren al aanzienlijk terrein gewonnen op hun waarde als theologisch illustratiemateriaal. Het experiment ontbreekt nog, maar ook daarmee werd toen Maerlant schreef al een aarzelend begin gemaakt.

Zeer grof geschetst komen in het bestiarium van de hoge middeleeuwen twee tradities samen: een moralistische en een wetenschappelijke, of, preciezer, een traditie waarin de nadruk ligt op de moraal die aan het gedrag van dieren kan worden ontleend en een traditie waarin de nadruk ligt op informatie over hun uiterlijk en levenswijze. De bespreking van deze tradities vormt het zwaartepunt in de volgende beschouwing. Zij wordt gevolgd door een aantal onderwerpen die om een afzonderlijke behandeling vroegen: middeleeuwse geneeskunst, de gevolgen van de boekproduktie en overlevering voor de waarde van de beschrijvingen, andere manieren van voortplanting dan de geslachtelijke en de bizarre mensenrassen uit het eerste hoofdstuk. Ten slotte sta ik stil bij de schrijver die zijn stempel drukte op het middeleeuwse natuurboek dat aan deze bloemlezing ten grondslag ligt, Jacob van Maerlant.

De moralistische traditie

Het bestiarium kon in de middeleeuwen met het Woord van God wedijveren in populariteit. Het had aan de bijbel ook zijn bestaan voor een deel te danken. Als toelichting op de bijbel en als bron van belering werd rond het jaar 200 in Alexandrië de Physiologus (‘de natuurkundige’) op schrift gesteld, een verzameling beschrijvingen van flora, fauna en een aantal edelstenen, die alle afgerond werden met een christelijke duiding. De bever, die zichzelf de felbegeerde geneeskrachtige teelballen zou afbijten wanneer hij de jagers zag naderen, werd geïnterpreteerd als symbool van de zondige mens, achtervolgd door de duivel: ‘Dat geldt ook voor jou, lidmaat van de Gemeente: geef de jager wat des jagers is. Want de jager is de duivel, hem behoren hoererij, ontucht en doodslag. Scheur die van je af en hij zal je met rust laten, opdat ook jij zult zeggen: mijn ziel is als een vogel, ontkomen aan de strik der vogel vangers.’

Dit boekje, waarvan de eerste bekende editie negenenveertig dieren bevat, gaf meer dan tien eeuwen lang de toon aan. Het werd vertaald in het Syrisch en het IJslands, en in de meeste talen die in de tussenliggende gebieden werden gesproken. In de eerste versie worden bijna uitsluitend dieren beschreven die in de bijbel genoemd worden en zijn de allegorische uitwerkingen van christelijke aard. Later - vanaf de tiende eeuw na Christus - werd de Physiologus uitgebreid met dieren uit een groot aantal andere bronnen, met beschrijvingen van wonderbaarlijke volkeren en met andere toevoegingen. Niet ieder dier was meer afkomstig uit de bijbel, niet ieder hoofdstukje eindigde met een moraal. De bijbel bleef echter een belangrijke invloed in de biologie: verwijzingen in de psalmen, de spijswetten of in profetieën verzekerden eeuwenlang het voortbestaan van basilisk, zeemeermin, sater en eenhoorn, wezens die overigens ook allemaal geautoriseerd waren door de klassieke - heidense - schrijvers.

Voor de eerste grote serie toevoegingen op de Physiologus werd geput uit de Etymologieën van Isidorus. Bisschop Isidorus van Sevilla (circa 565-636) oefende grote invloed uit op de natuurbeschrijvers na hem. Een van de belangrijkste elementen in zijn encyclopedie (waarvan de natuur overigens maar een deel uitmaakt) is de verklarende etymologie. Niets was door God aan het toeval overgelaten, ook woorden niet. Alle woorden spraken klare taal voor de goede verstaander: de bever heette castor omdat hij zich castreerde, de aap was simia genoemd op grond van de similitudo (gelijkenis) van het schrandere dier met de met rede begiftigde mens. Jacob van Maerlant schrijft in het scheppingsverhaal in zijn Rijmbijbel dat God de mens dieren heeft gegeven om zijn leven te verlichten; ‘beesten’ heten ze ‘omdat ze ons bij-staan’. Beesten-bijstaan: de overeenkomst in klank bevestigde het bijbelverhaal en deed bovenal dienst als een makkelijk te onthouden christelijke les, een stichtelijk ezelsbruggetje.

De rijkdom van de Schrift was onuitputtelijk en even onuitputtelijk was de rijkdom van Gods tweede openbaring, de natuur. De natuur was een didactisch prentenboek; ieder dier, iedere plant was een bondige preek. De stervende en verrijzende feniks verwees naar de opstanding van Christus, de monsterlijke griffioen die goud en edelstenen bewaakt was een waarschuwing aan het adres van de menselijke hebzucht, de blinde mol, die voor zijn ondergrondse bestaan geen ogen nodig heeft, een illustratie van Gods oneindige goedheid. De gretigheid waarmee telkens nieuwe veelbetekenende verbanden tussen het natuurlijke en het bovennatuurlijke ontdekt werden, deed de uitleggers niet zelden de consequentie uit het oog verliezen. De panter herinnert ons aan Jezus, Die door Zijn woorden mensen om zich heen verzamelde, omdat hij met zijn welriekende adem de dieren lokt; de walvis, die op dezelfde wijze zijn voedsel vergaart als de panter, verbeeldt daarentegen de duivel. Strijdige lezingen uit verschillende bijbelvertalingen werden zonder scrupules naast elkaar geplaatst en beide voorzien van een moraal. De moraal was lange tijd belangrijker dan de feitelijke informatie over de natuur. Wat een dier ons te leren had was van zo'n groot gewicht dat Augustinus zelfs met zo veel woorden kon zeggen dat het bestaan ervan minder belangrijk was: ‘We moeten uitmaken wat het betekent en ons er niet om bekommeren of het bestaat.’

Toch was de natuurwetenschap in de middeleeuwen ondanks de nadruk op de moraal en de diensten die zij de Kerk bewees, niet uitsluitend dienstmaagd van de theologie. Dat de feitelijke waarde van de beschrijvingen in de Physiologus vrijwel nihil is, wil nog niet zeggen dat het de Alexandrijnse natuurbeschouwer en al zijn opvolgers volkomen onverschillig was of hun beweringen op waarheid berustten. Naast de moralistische traditie bestond een wetenschappelijke traditie, die er onlosmakelijk mee verbonden is.  

De wetenschappelijke traditie

De Physiologus en de werken van Isidorus en andere kerkvaders werden geschreven met bijbeluitleg en prediking als belangrijkste oogmerk. In de groeiende verzamelingen van de bestiaristen was echter ook plaats voor informatie van auteurs die niet in de eerste plaats schreven om te evangeliseren en die zelfs in het geheel niet christelijk waren. De belangrijkste klassieke autoriteiten waren eeuwenlang Plinius en zijn navolger Solinus.

Plinius de Oudere (23 of 24 na Christus-79; hij kwam om bij de uitbarsting van de Vesuvius die Pompeï vernietigde, terwijl hij daar onderzoek verrichtte) maakte carrière als ambtenaar en militair en schreef (onder meer) een natuurlijke historie in zevenendertig delen. Het voorwoord stelt de lezer twintigduizend opmerkenswaardige feiten in het vooruitzicht, geput uit tweeduizend delen van honderd auteurs. Voor het verwerken van deze hele bibliotheek was het nodig dat Plinius ook tijdens het baden voortging met dicteren en op reis altijd vergezeld werd door een schrijver. De omvangrijke literatuurstudie liet hem kennelijk geen tijd om ook zelf eens een dier te bekijken. Ondanks zijn ervaring als vlootcommandant geloofde Plinius - om slechts een voorbeeld te geven - stellig dat de remora of zuigvis schepen stil kan leggen door zich eraan vast te kleven. Een van deze vissen zou zelfs de galei van Antonius tijdens de beslissende slag bij Actium hebben opgehouden. Plinius' autoriteit was onaantastbaar tot in de late middeleeuwen, maar in de dertiende eeuw, de eeuw waaruit Maerlants natuurboek stamt, werd hij geleidelijk verdrongen door de herontdekking van een oudere autoriteit, Aristoteles.

Het belang dat Maerlant in zijn proloog aan ‘de vorst der natuuronderzoekers’ hecht en de chronologie zouden doen denken dat een schets van de middeleeuwse biologie moet beginnen met Aristoteles (384-322 v. Chr.). De zoölogische geschriften van Aristoteles waren de middeleeuwse biologen echter vele eeuwen lang onbekend. In de negende eeuw was dit deel van zijn werk in Bagdad in het Arabisch vertaald en in de eeuwen daarna werd het door Arabische geleerden bestudeerd en becommentarieerd. Kort voor 1220 vertaalde Michael Scotus in Toledo, waar de islamitische en de christelijke beschaving elkaar raakten, de boeken over dieren in het Latijn. Korte tijd daarna, aan het Siciliaanse hof van keizer Frederik II, vertaalde hij de gecomprimeerde en becommentarieerde Aristoteles van de Arabische arts Avicenna. Scotus was ook hofastroloog van Frederik - de kennis van het ondermaanse en het bovenaardse lagen dicht bij elkaar. In de hel van Dante verblijft Michael Scotus bij de waarzeggers, wier hoofd als straf voor de blikken die zij in de toekomst wierpen omgekeerd op hun romp is geplaatst, ‘zodat hun tranen over hun billen stromen’.

De reputatie die Aristoteles genoot was immens, maar diepgaande invloed kreeg hij pas laat. Zijn doorgaans op observatie gebaseerde gegevens konden de eensgezinde dwalingen van andere, reeds langer bekende autoriteiten niet corrigeren en zijn onderzoeksmethoden vonden geen navolging. Voor de samenstellers van encyclopedische werken stond Aristoteles op gelijke hoogte met Plinius, Isidorus en de Physiologus; zij stelden hoogst geleerde stapelwerken samen, maar ze vergeleken weinig en verbeterden vrijwel niets. De eerste die poogde alle beschikbare natuurwetenschappelijke kennis samen te brengen in één boek was Thomas van Cantimpré (circa 1201-circa 1270), de auteur van het boek dat Jacob van Maerlant als voorbeeld koos, het Liber de natura rerum (‘Boek over de aard der - geschapen - dingen’). Thomas werkte er veertien of vijftien jaar aan en bereisde Frankrijk, Duitsland en Engeland om materiaal - dat wil zeggen: boeken - te verzamelen. Dat Thomas niet zelf dieren observeerde wil niet zeggen dat de natuur hem uitsluitend interesseerde als bron van allegorische en moralistische verhalen. De verhouding informatie versus moraal is bij hem in vergelijking met de Physiologus en eerdere bestiaria duidelijk verschoven in de richting van de informatie. De natura rerum markeert een omslag: het bevat al wel uittreksels uit de natuurwetenschappelijke geschriften van Aristoteles, maar vertoont nog geen spoor van zijn methode, van een rechtstreekse, niet uitsluitend op boekenwijsheid en kamergeleerdheid berustende belangstelling voor de natuur. Thomas van Cantimprés De natura rerum en Jacob van Maerlants Der Naturen Bloeme staan met hun vaste vertrouwen op geschreven bronnen nog volop in de middeleeuwen.

Waren Thomas van Cantimpré en zijn collega's dan uitsluitend bekend met dieren uit boeken? Dat valt moeilijk aan te nemen. Ook voor de opkomst van de experimentele biologie bestonden er boeken die betrouwbare informatie gaven over de natuur: verhandelingen over de jacht. Kennelijk waren de genres zo strikt gescheiden dat de adel kon genieten van de gedetailleerde en bruikbare informatie uit jachthandboeken én van de verhalen uit de bestiaria, die over adelaars, wilde zwijnen en honden allerlei meldden dat zij zelf uit ervaring hadden kunnen tegenspreken.

Het zal geen toeval zijn dat het ‘modernste’ middeleeuwse natuurboek geschreven is door een man met een passie voor de jacht, die zowel met honden en valken jaagde als met luipaarden en panters en die een uitgebreide dierentuin bezat. Frederik II, van 1215 tot 1250 keizer van het Heilige Roomse Rijk, is de auteur van De kunst van de valkejacht, veeleer een ornithologische studie, gebaseerd op eigen observaties en experimenten, dan een handboek voor de valkejacht - wat het óók is. In het voorwoord stelt Frederik al laconiek vast dat Aristoteles zich voor zover bekend nooit met de valkejacht heeft beziggehouden, terwijl hijzelf daar van jongs af mee vertrouwd is. Frederik verbetert Aristoteles daarna op vele punten, en lijkt de filosoof voornamelijk te citeren wanneer hij hem tegen kan spreken.

De keizer was niet alleen vertrouwd met vogels doordat hij een hartstochtelijk jager was en valkeniers van mohammedaanse vorsten aan zijn hof uitnodigde om van hen nieuwe jachttechnieken en methoden voor de verzorging van zijn vogels te leren, hij nam ook doelgericht proeven met vogels en liet onderzoek doen naar hun gedrag. Frederik geloofde niet in het bestaan van boomganzen en zond gezanten naar het hoge noorden om ter plaatse een onderzoek in te stellen. Toen zij terugkeerden met boomstammen vol (eende)mossels, maar zonder boomganzen, concludeerde Frederik - correct - dat de ganzen in verafgelegen streken nestelden, waardoor niemand ooit hun eieren of jongen had gezien. Pas aan het eind van de zestiende eeuw namen Hollandse zeelieden broedende brandganzen waar op de kust van Groenland. Frederik liet ook struisvogeleieren aanvoeren uit Egypte om na te gaan of ze door de zon werden uitgebroed. Vinden gieren kadavers alleen met hun neus? Frederik laat de ogen van gieren dichtplakken om het te verifiëren. Ook met zijn opmerkingen over de vogeltrek, een verschijnsel dat tot in de achttiende eeuw voor biologen een raadsel zou blijven, was hij zijn tijd ver vooruit.

Frederik raadpleegde zijn mohammedaanse collega's niet alleen over kwesties van ornithologische aard. Hij stuurde enquêtes rond waarin hij ook theologische en filosofische vragen voorlegde aan islamitische geleerden en aan zijn hof werkten joden en moslims samen met christenen aan de wetenschap - een van hen was de Aristoteles-vertaler en hofastroloog Scotus. De keizerlijke zucht naar kennis bezat voor tijdgenoten onchristelijke, zelfs duivelse trekken. Minder onschuldige uitingen van Frederiks onheilige experimenteerlust bereiken ons bij monde van de kroniekschrijver Salimbene: Frederik zou een man hebben laten opsluiten in een wijnvat om te bewijzen dat de ziel met het lichaam stierf. Ook zou hij kinderen in gedwongen stilte groot hebben laten brengen om te ontdekken of ze daardoor uit zichzelf Hebreeuws (in die tijd geldend als de eerste taal), Grieks, Latijn, Arabisch of de taal van hun ouders zouden gaan spreken. De kinderen spraken geen woord, schrijft de chroniqueur, en stierven jong. Dante gunde Frederik een iets minder diepe plaats in de hel dan zijn astroloog, in een vuurput tussen de ketters.

Bekender als man van de wetenschap en invloedrijker dan Frederik was Albertus Magnus (1193 of 1206/1207-1280), die door zijn positie in de top van de dominicanerorde en door zijn theologisch werk op meer waardering kon rekenen: hij is heilig verklaard, terwijl Frederik in een pauselijke encycliek werd afgeschilderd als de Antichrist. Albertus schreef over de ziel, over de slaap en over alle natuurwetenschappen: fysica, astronomie, geografie, zoölogie (zesentwintig delen), botanie, mineralogie. Deze Doctor universalis, theoloog en natuuronderzoeker werd samen met zijn leerling en ordebroeder Thomas van Aquino als de grootste geleerde van zijn tijd beschouwd. Hij doceerde onder andere in Keulen en Parijs, waar hij ook Thomas van Cantimpré als leerling had.

Albertus Magnus deed meer dan compileren, hij hechtte een grote waarde aan ervaring, observatie en een methode die met enige goede wil ‘experimenteel’ genoemd kon worden en trok onwaarschijnlijke berichten in twijfel. De zelfcastratie van de bever wees hij van de hand omdat deze door de ervaring weersproken werd en hij hechtte geen geloof aan het bestaan van griffioenen. Hij maakte verre reizen en schreef over de wonderbaarlijke wezens die hij ontmoette, zoals een bok met twee poten. Of het spinnenmeisje: in Keulen werd hem en een aantal van zijn medewerkers een meisje vertoond van misschien drie jaar oud, dat zodra haar moeder haar losliet naar de hoeken van de kamer holde op zoek naar spinnen, ‘en ze allemaal opat, groot en klein. Ze gedijde uitstekend op dit dieet en gaf er verreweg de voorkeur aan boven ieder ander voedsel.’

Behalve van dergelijke waarnemingen doet Albertus verslag van experimenten. Met zijn medewerkers vergewiste hij zich er proefondervindelijk van dat cicaden nog enige tijd voortgaan met zingen nadat ze onthoofd zijn. Als vorm van experimentele wetenschap doet dergelijke vivisectie nogal grof aan, maar het betekende een vernieuwing. Albertus probeerde ook alle struisvogels die hij in privé-dierentuinen zag ijzer te voeren, om na te gaan of ze dat inderdaad aten. Hij stelde vast dat ze ijzer afwezen, maar wel gretig steentjes en stukjes bot opslokten. (Albertus wist nog niet dat ze dat doen om hun spijsvertering te bevorderen.)

Een ander experiment herinnert er nog eens aan dat in de middeleeuwen magie en natuurwetenschap niet strikt te scheiden waren - ook om Albertus Magnus hing, net als om Michael Scotus, het aura van de magiër: ‘Onlangs kregen wij een ring te zien met een smaragd erin van geringe afmetingen, maar van een wonderbaarlijke schoonheid. Toen de werking ervan onderzocht zou worden, kwam iemand naar voren en zei dat er een van de volgende dingen zou gebeuren als iemand met de smaragd een cirkel trok rond een pad en de steen daarna voor de ogen van het dier neerzette: als de steen slechts met geringe kracht begiftigd was, zou hij breken onder de blik van de pad, of, als de edelsteen zijn volledige oorspronkelijke kracht bezat, zou de pad barsten. Zonder uitstel werd alles naar zijn aanwijzingen in gereedheid gebracht. Na een korte spanne tijds, gedurende welke de pad zijn ogen niet van de edelsteen afwendde, begon de smaragd te splijten als een noot, en een deel ervan vloog de ring uit. Hierna week de pad, die zich tot dat moment niet had verroerd, achteruit alsof hij bevrijd was van de invloed van de edelsteen.’

Ook Albertus werd ondanks al zijn onafhankelijkheid nog regelmatig het slachtoffer van boekenwijsheid. Met Plinius twijfelde hij er niet aan dat de zuigvis (echinus) een schip kan tegenhouden. Andere misvattingen schreef hij over van zijn leerling Thomas van Cantimpré. Door deze methode, die in wezen nog verre van experimenteel was, kregen ook beweringen die hij met gemak had kunnen controleren een plaats in zijn geschriften, zoals de blunder dat vliegen acht pootjes hebben. Het belang van Albertus was dan ook minder gelegen in zijn primitieve experimenten dan in zijn inspanningen om Aristoteles aanvaardbaar te maken voor de Kerk. Diens systematische, over het algemeen wel op waarnemingen stoelende zoölogie zou uiteindelijk de wetenschap van een vruchtbaarder grondslag voorzien dan de moralistische verhalen uit de Physiologus en de traditionele bestiaria.

Geneeskunst

Veel lezers van deze bloemlezing zullen zich verwonderd hebben over de kwalijk riekende haargroeimiddelen, pijnbestrijders en drankjes tegen allerlei kwalen die Maerlant aanbeveelt. Bevergal, krokodilledrek, een riem uit wolvehuid… Waar haalt hij het vandaan? In de dertiende-eeuwse geneeskunde waren wetenschap en magie minder duidelijk gescheiden dan tegenwoordig. De wetenschappelijke grondslag van de geneeskunde werd gevormd door de temperamentenleer van Hippocrates en Galenus. Het uitgangspunt daarvan waren de vier elementen waaruit de stoffelijke wereld is opgebouwd: aarde, water, lucht en vuur. Deze elementen onderscheiden zich van elkaar door een combinatie van de eigenschappen koud, warm, vochtig en droog: aarde is koud en droog, water koud en vochtig, lucht warm en vochtig en vuur warm en droog.

De geneeskunde doet zijn intrede waar dit systeem verbonden wordt met de vier lichaamssappen of humores (vanwaar ons woord ‘humeur’), die samen het temperament van ieder mens bepalen. Bij warmbloedige of sanguïnische naturen overheerst het bloed (sanguis); bij cholerici de gele gal (cholos); het zwartgallige of melancholische temperament wordt bepaald door de zwarte gal (melas cholos); en bij de flegmaticus ten slotte overheerst het slijm (phlegma). (Het volledige systeem is oneindig veel gecompliceerder dan ik het hier schets; ook de seizoenen, de dierenriem, de levenstijdperken en vele andere gebieden kregen er een plaats in.)

Een ongezond teveel van het ene humeur kon bestreden worden door de hoeveelheid ervan te verminderen of door het tegenovergestelde toe te voegen: aderlaten verminderde de hoeveelheid bloed in het lichaam en iemand met een koude constitutie, schrijft Maerlant, vindt baat bij het vlees van hete dieren als de leeuw. Een droge en hete ziekte werd verholpen met delen van koude en vochtige dieren, zoals kikker en slak.

Naast de temperamentenleer hadden magische principes invloed op de geneeskunst. Het hert stond bekend als de aartsvijand van de slang, dus gold hertshoorn als remedie tegen slangebeten. Op grond van een soortgelijke analogieredenering werd aan de bloedrode edelsteen carneool een bloedstelpende werking toegeschreven. Ook de adelaarssnavel die, onder het hoofdkussen gelegd, dromen naar wens schenkt en het ongespeende hondje dat, op de borst van een epilepticus gelegd, de ziekte overneemt en zelf sterft, getuigen van de vanzelfsprekendheid waarmee magische en medische artsenij naast elkaar bestonden.

Fabeldieren

In onze tijd is het mogelijk om exotische dieren uit hun natuurlijke omgeving te verplaatsen naar dierentuinen, waar ze voor iedereen te bezichtigen zijn. In de middeleeuwen ontbraken de technische mogelijkheden daartoe grotendeels. Ook het transport van beschrijvingen van dieren was onderhevig aan allerlei gevaren, waarvan een deel hierboven al ter sprake is gekomen. Sommige dieren veranderden in de loop der eeuwen zo sterk van uiterlijk dat ze nauwelijks meer te herkennen zijn. Een aantal uitheemse dieren uit het natuurboek van Maerlant berust op een verlezing van Thomas van Cantimpré, die Plinius niet begreep of zich baseerde op een bedorven afschrift van diens Natuurlijke historie. Maerlant beschrijft de lynx als een roofdier met een slangetong en een sterk gedraaide hals. De illustrator had nog nooit een lynx gezien, maar deed zijn best het dier zo overtuigend mogelijk af te beelden: vandaar de kurketrekkerhals. Zowel de slangetong als de draainek bestaan, maar ze behoren een ander dier toe; ze vinden hun oorsprong in een fout van Thomas van Cantimpré, die Plinius' viervoeter lynx tot één dier samenvoegde met de vogel iynx. De laatste, de draaihals of mierenjager (Jynx torquilla), heeft een slangetong en kan zijn kop bijna volledig ronddraaien.

Ook als een dier zonder gedaanteverwisselingen opgenomen was in een verzameling citaten uit de klassieke natuurbeschrijvers was het nog niet gevrijwaard van verminkingen. De verspreiding van de natuurboeken - en van alle andere boeken - was afhankelijk van de inspanningen van kopiisten. Zeker als er gedicteerd werd konden de Latijnse diernamen tot onherkenbaarheid verhaspeld worden. Maar ook de inhoud werd aangetast. De viervoeter finges heeft twee borsten met ‘spenen’. Een van de kopiisten las of hoorde ‘serpenten’, schreef dat op en de tekenaar beeldde trouw een dier af met slangen aan de borsten. Herten horen het beste als ze op hun rechterhoorn staan, lezen we in een van de handschriften: ‘alsi staen opt rechter horen’. Uit andere afschriften blijkt wat de bedoeling was: herten horen het beste met gespitste oren, ‘opgherechter oren’. Maar hoe kon de kopiist dat weten? In het gezelschap van boomganzen en zeeridders vallen herten die op hun rechterhoorn gaan staan om beter te luisteren geenszins op als on waarschijnlijk.

Tegen deze achtergrond verdienen de schrijvers en kopiisten van de middeleeuwse natuurboeken eerder bewondering dan honend gelach. ‘Het kan nauwelijks te vaak herhaald worden dat een bestiarium een serieus wetenschappelijk werk is; […] dat een Cameleopard […] een echt dier is, en helemaal geen slechte poging om een ongezien wezen te beschrijven dat zo groot was als een kameel, maar gevlekt als een luipaard, dat wil zeggen een giraffe; en dat het identificeren van het bestaande wezen het ware genoegen schenkt, niet het lachen om een wezen dat men voor denkbeeldig houdt.’ (T.H. White)

Ongeloofwaardig is bovendien niet altijd onjuist. Niet zo heel lang geleden werd de vos die zich dood houdt om vogels te vangen met een filmcamera vastgelegd. En minstens één bioloog heeft een egel vruchten zien vervoeren op zijn stekels.

Recept voor een muis

Krekels worden geboren uit het speeksel van de koekoek, schrijft Maerlant, boomganzen ontstaan uit rottend hout, vliegen uit mest en bijen uit kadavers van runderen en met aarde toegedekte buffeldrek. De overtuiging dat levende wezens konden ontstaan uit dode materie is minstens zo oud als Pythagoras. Ovidius, die in het vijftiende boek van de Metamorfosen de denkbeelden van deze filosoof weergeeft, laat hem uitweiden over de dierenwereld om te illustreren hoe alles aan verandering onderhevig is: uit het begraven karkas van een stier kruipen bijen, een dood paard produceert horzels, een landkrab, begraven zonder zijn klauwen, een schorpioen. Rupsen worden vlinders, modder brengt kikkers voort en het merg van de rottende ruggegraat van een dode verandert in een slang.

Het voorkomen van ‘spontane generatie’ werd tot in de negentiende eeuw serieus genomen. Volgens een recept van de Zuidnederlandse natuurkundige, arts en wijsgeer Jan Baptist van Helmont (1577-1664) was het zelfs mogelijk een muis te maken door een bus met vodden en tarwe in een hoek van de zolder te plaatsen. Wanneer temperatuur en vochtigheid zorgvuldig gecontroleerd werden, kon men ervan verzekerd zijn dat er na twee of drie dagen minstens één muis was ontstaan. Pas de proefnemingen van Louis Pasteur, die aantoonde dat er levende kiemen nodig zijn om in dode materie leven te doen ontstaan, rekenden af met deze theorie.

Zowel deze als een andere opmerkelijke voortplantingsmethode, waarbij het vrouwtje jongen krijgt zonder dat daar een mannetje voor nodig is (parthenogenese), werden door predikers gebruikt om de maagdelijke geboorte van Christus aannemelijk te maken. Bij herhaling wezen zij erop dat de onwaarschijnlijkheid van veel wat voorviel in de natuur de onwaarschijnlijkheid van de grote geloofswaarheden verre overtrof. Zou de Moeder van God soms niet kunnen wat zelfs een gier kan? In zijn Verdediging van de Onbevlekte Maagdelijkheid zette de dominicaan Franciscus de Retza († 1425) een reeks van deze argumenten op een rij: als een slak door de dauw bevrucht wordt, waarom zou dan de Maagd niet in staat zijn te baren door de dauw van de H. Geest? Als een papegaai van nature Ave kan zeggen, waarom zou dan een zuivere maagd na Gabriëls Ave niet baren? Als de zon de eieren van de struisvogel kan uitbroeden, waarom zou door de inwerking van de ware Zon een maagd niet baren?

Zo reikten wetenschap en dogmatiek elkaar dankbaar de hand.

Vreemde volkeren

Maerlants bestiarium bevat niet alleen dieren, het eerste hoofdstuk ervan wordt bevolkt door een menigte wonderbaarlijke mensenrassen. Pygmeeën die hun oogst verdedigen tegen kraanvogels, mensen zonder hoofd en met ogen in hun schouders, Amazonen en mensen met één voet, die ze als parasol gebruiken. Er waren er zelfs nog meer dan Maerlant hier noemt, zoals de Phanesii, die zulke grote oren hebben dat ze erin kunnen slapen, of de Psylli, die alle borelingen aan slangen voorhouden - als het kind geboren is uit overspel wordt het doodgebeten. In de verhalen over Alexander de Grote komen de Donestre voor, die beweren dat ze de taal spreken van iedere reiziger die ze ontmoeten en ook dat ze zijn familieleden kennen. Vervolgens vermoorden ze hem en rouwen om zijn dood.

De vroegste berichten over deze volkeren stammen van Grieken uit de eerste vier eeuwen voor Christus: de reiziger en geschiedschrijver Herodotos, Ctesias van Cnidus, lijfarts van de Perzische koning Artaxerxes Mnemon, en Megasthenes, ambassadeur in India van een opvolger van Alexander de Grote. De vreemde mensenrassen bewoonden de uitgestrekte en afgelegen fabellanden India en Ethiopië. Deze landen blijken vaak onderling verwisselbaar: monstervolkeren die bij de een in India wonen, zijn bij de ander inheems in Ethiopië. Ook in de middeleeuwen waren Ethiopië en India voor bestiaristen en geografen een vergaarbak voor wonderbaarlijke volkeren en monsterlijke dieren.

Alexander de Grote meende toen hij aan de oevers van de Indus stond, dat hij de bronnen van de Nijl bereikt had en veel geografen na hem hadden nauwelijks scherper omlijnde ideeën van de wereld. Gebrek aan direct contact met die verre landen gecombineerd met een op autoriteit berustende wetenschappelijke traditie zorgden ervoor dat de monstervolkeren via de klassieke auteurs springlevend de middeleeuwen bereikten en daar een plaats veroverden in de verbeelding van de mensen, in de kunst en in de theologie.

De meeste middeleeuwse geleerden zagen de aarde als een bol, verdeeld in vijf klimaatgordels - het is een lasterlijke misvatting dat middeleeuwers dachten dat de aarde plat was. De gordels rond de polen waren onbewoonbaar door de grote koude; het gebied rond de evenaar liet geen mensen toe door overmatige hitte. De enige twee bewoonde gebieden waren dus de gematigde zones ten noorden en ten zuiden van de evenaar. In de loop der tijd werden de mensen die aan de ommezijde van de wereld leefden, onze tegen voeters, verward met het door de Griekse reizigers beschreven mensenras waarvan de voeten naar achteren wezen, zodat ze in de dubbele betekenis van het woord ‘tegenvoeters’ of ‘antipoden’ werden. Dit volk veroorzaakte doctrinair ongemak: als het evangelie gepredikt was ‘tot de einden der wereld’, dan was het niet mogelijk dat er op het zuidelijke deel van de aarde, door hitte en oceanen gescheiden van de rest van de mensheid en verstoken van de heilsboodschap, ook bezielde wezens leefden. Bovendien stammen volgens de Schrift alle mensen af van Adam - hoe konden er dan aan de andere kant van de wereld, aan gene zijde van de ondoordringbare hittegordel rond de evenaar, óók mensen leven? Tot ver in de dertiende eeuw werd de antipodenleer dan ook fel bestreden van kerkelijke zijde.

Toch bood het bestaan van dergelijke volkeren, op veilige afstand van de mogelijkheid tot verificatie, ook theologische voordelen. Augustinus bezwoer de ketterse gedachte aan uitzonderingen op de natuurlijke orde met het argument dat het bestaan van monstervolkeren ons toont dat Gods wijsheid niet faalt als er bij ons een mismaakt kind geboren wordt. Kinderen met een staart, met twee hoofden, bedekt met haar of schubben, zonder mond, of met aaneengegroeide benen (‘sirenenvorming’) werd met deze redenering de status van ‘speling der natuur’ ontnomen. Strikt genomen bestonden spelingen der natuur dan ook niet: de uitdrukking was bekend, maar het was alleen onwetendheid die de mens een spelende natuur deed zien. Als Maerlant over het zeemonster xiphias schrijft dat de reusachtige afmetingen van dit dier de indruk wekken dat de natuur een speelse bui had, is dat louter bij wijze van spreken. Alles is geordend volgens Gods wijze, zij het soms ondoorgrondelijke raadsbesluit, en de natuur geeft ieder dier waar het recht op heeft.

De rol van de monstervolkeren was ook in het tijdperk van de grote ontdekkingsreizen nog niet uitgespeeld: zozeer maakten zij deel uit van de kennis van de ontdekkingsreizigers, dat de eerste waarnemingen van Zuidamerikaanse Indianen gekleurd zijn door de gegevens uit de oude reisverhalen - de Amazone dankt er haar naam aan. Toen Columbus scheep ging, werd hij niet alleen gedreven door belangstelling voor een nieuwe zeeweg naar India, maar ook door het verlangen het Aardse Paradijs te ontdekken dat beschreven wordt in de Reis van Sint-Brandaan; Cortez speurde in Amerika naar mensen met een hondekop en in Sir Walter Raleighs Discoverie of Guiana komen mensen voor zonder hoofd en met een gezicht in hun borst. Slechts schoorvoetend deed men afstand van de vreemde mensenrassen, die nu op de gekrompen aardbol alleen nog een toevluchtsoord vinden in het hooggebergte van Tibet, als verschrikkelijke sneeuwman, of zich teruggetrokken hebben op verre planeten, als buitenaardse wezens.

Jacob van Maerlant

De auteur die zich in de eerste dichtregel van Der Naturen Bloeme zo zelfbewust voorstelt als ‘Jacob van Maerlant, de schrijver van dit boek…’, heeft een omvangrijk oeuvre nagelaten, maar over zijn leven is weinig bekend. Hij werd geboren rond 1235 in het Brugse Vrije (het domein van de stad Brugge) en stierf in of kort na 1291. Tussen 1258 en 1268 was hij koster in het plaatsje Maerlant bij Den Briel op het eiland Voorne. Later keerde hij terug naar Vlaanderen, wellicht naar Damme, de havenstad van Brugge.

Zoals gebruikelijk bij de produktie van groter werk schreef Maerlant in opdracht. Aan Floris V droeg hij de Spiegel Historiael op, een wereldgeschiedenis, aan Albrecht van Voorne, de burggraaf van Zeeland, de ridderroman Merlijn. De Zeeuwse edelman Nicolaas van Cats is de begunstiger voor wie hij Der Naturen Bloeme schreef (circa 1266). Maerlant schreef veel en beheerste een groot aantal genres. Hij schreef ook snel. Voor de 16670 verzen van Der Naturen Bloeme had hij slechts zeven en een halve á negen en een halve maand nodig, de 14276 verzen van zijn ‘jeugdwerk’ Alexanders Geesten produceerde hij met een gemiddelde van 550 per week - en dat voor iemand die geen broodschrijver was! Van Oostrom beschrijft Maerlant als ‘de meest produktieve volkstaalauteur van heel de Europese middeleeuwen’. Een dertiende-eeuwse Vestdijk.

In dat enorme werk was de belangstelling voor de natuur, waarvan Der Naturen Bloeme het monumentale resultaat is, al vroeg aanwezig: in de eerste periode van zijn schrijverschap schreef Maerlant een boek over stenen, waarvan ons slechts een paar fragmenten resten. Hij schreef in die tijd ook een - verloren gegaan - boek over dromen. Verder kennen we van hem onder meer twee ridderromans, een geschiedenis van de Trojaanse Oorlog, een rijmbewerking van de bijbel, twee heiligenlevens (over Franciscus en Clara - het laatste is verloren gegaan), geëngageerde gedichten en de al genoemde wereldgeschiedenis.

Veel daarvan zouden we nu niet als ‘literatuur’ rubriceren, maar ‘populair-wetenschappelijk’ noemen. Maerlant maakte enorme delen van de wetenschap uit zijn tijd toegankelijk voor een publiek dat het Latijn niet beheerste en verdietste bovendien belangrijke literaire werken. Hij schrok niet terug voor vernieuwingen: als eerste vervaardigde hij een Nederlandse bewerking van het Oude Testament en met Der Naturen Bloeme schreef hij het eerste natuurwetenschappelijke geschrift in onze taal - en ook het eerste natuurboek in een volkstaal waarin de dierkunde van Aristoteles verwerkt is.

De reputatie van didacticus, die Maerlant nog steeds bezit, verwierf hij al snel. Een kwart eeuw na zijn dood roemt Jan van Boendale hem in zijn Lekenspiegel als het grote voorbeeld voor alle dichters, noemt hem de ‘vader der Dietsche dichtren algader’ en looft zijn afkeer van schrijvers die hun leugenachtige verhalen verpakt in mooie woorden aan de man brengen. Maerlants ernst was voor deze bewonderaar zijn beste eigenschap.

Sinds een jaar of vijftien worden er vraagtekens geplaatst bij het traditionele beeld van Maerlant als een schrijver die zich in jeugdige onbezonnenheid bezighield met verzonnen verhalen, maar zich later van zijn romantische aard afkeerde om zich met leerdichten te wijden aan de opvoeding van de burgerij. Inderdaad schreef Maerlant aanvankelijk ridderromans en later boeken over natuur en geschiedenis. Maar ook met zijn levensbeschrijving van Alexander de Grote (Alexanders Geesten, ‘de daden van Alexander de Grote’) schonk Maerlant zijn lezers al meer dan de traditionele ridderromans over verzonnen helden: het boek gaat over een held die echt bestaan heeft en is volgepropt met wetenswaardigheden over verre landen en volkeren. Grote delen uit het zevende boek van Alexanders Geesten, een schier eindeloze berijmde atlas, keren terug in de beschrijvingen van wonderbaarlijke volkeren in Der Naturen Bloeme - de grens tussen roman en encyclopedie werd minder scherp getrokken dan in onze tijd. Wel schreef Maerlant steeds minder ridderverhalen. Ook keerde hij zich af van zijn vroegere Franse voorbeelden en wendde hij zich tot de gezaghebbender geleerden die in het Latijn publiceerden - en via hen tot de grootste oude wijsgeren en kerkvaders. Schreef Maerlant voor burgers? Didactiek werd door vroegere literatuurhistorici gezien als synoniem met burgerij: terwijl de edelman ridderromans las, werkte de burger aan zijn ontwikkeling. Maar zo simpel is het niet. Maerlants boeken zijn opgedragen aan edelen, wat overigens niet uit hoeft te sluiten dat hij ook voor hun onderdanen schreef; zijn werk is wel gekarakteriseerd als ‘tweede-kans-onderwijs voor de elite’ (Van Oostrom). Een van de onderwerpen waar die elite belang in stelde was de natuur.

Der Naturen Bloeme

Der Naturen Bloeme is een bloemlezing uit De natura rerum, geschreven voor een publiek van leken. Thomas van Cantimpré schreef in het internationale Latijn voor hooggeschoolde geestelijken: hij somt de boeken op die hij geraadpleegd heeft (en noemt daarbij ook werken die hij nooit onder ogen heeft gehad), hij verschaft etymologische verklaringen en beschrijft uitgebreid de anatomie van de dieren die hij behandelt. Ook zijn levenslessen en theologische uitweidingen zijn gericht tot collega's.

Jacob van Maerlant schreef zijn bewerking van Thomas' natuurboek in een taal die voor veel diernamen en begrippen nog geen woorden had; al schrijvend schiep Maerlant een nieuwe traditie. Hij schreef met Der Naturen Bloeme waarschijnlijk het eerste natuurwetenschappelijke werk in het Nederlands en ook de eerste omzetting in een Europese volkstaal van het nieuwe ‘Aristotelische’ bestiarium. Blijkens zijn proloog is hij zich van die pionierspositie ook bewust - hij laat zich er graag op voorstaan.

Maerlant volgt zijn bron trouw en verzekert herhaaldelijk dat hij alle dieren noemt die hij in het Latijn beschreven vindt. (Wel laat hij een aantal hoofdstukken weg - de ziel, de menselijke anatomie, meteorologie en astronomie - die kennelijk niet van belang zijn voor zijn publiek.) Ook waar hij in de eerste persoon een oordeel lijkt te geven of twijfel uitspreekt, volgt hij zijn voorbeeld. Zo eigent hij zich de autoriteit toe van Thomas, die precies hetzelfde deed en lijsten van auteurs en titels overnam van Plinius zonder die zelf gelezen te hebben. Het is uniek als Maerlant op persoonlijk gezag meedeelt dat er geen ratten voorkomen op Westvoorne.

Thomas schreef niet om tijdverdrijf te bieden en streeft naar wetenschappelijke volledigheid. Maerlant wil zijn lezers niet vervelen. In de laatste regels van het hoofdstuk over vogels zegt hij niet alles over te nemen wat hij bij Thomas vindt, dat zou maar langdradig worden. ‘Wat ik schrijf is bondig en waarheidsgetrouw, want het is niet mijn bedoeling dat de lezer er genoeg van krijgt.’ Maerlant schrijft voor een edelman, en bij uitbreiding: voor edelen die niet alleen iets willen leren, maar die ook vrije tijd genoeg hebben om vermaakt te willen worden en ontspanning te zoeken in de anekdotes van een boek over de natuur. Edelen die zich ook vermaakten met de valkejacht, die in het hoofdstuk over vogels zo uitgebreid aan bod komt in een lange uitweiding over de ziekten van valken. Dit is een van de zeer schaarse passages waarin Maerlant vaktaal gebruikt, doorgaans schrijft hij beknopt en in eenvoudige woorden. Subtiele biologische onderverdelingen en de fijne kneepjes van de anatomie, bijna alle etymologieën en veel theologische finesses verdwenen echter. De moraal voor de geestelijke stand werd een moraal voor de adel. Naar verhouding bevat het boek dat Maerlant schreef meer moraal en minder informatie dan dat van Thomas, wat het - geplaatst tegen de achtergrond van de ontwikkelingen in de biologie - ondanks zijn pionierspositie ‘ouderwetser’ maakt, meer het oude bestiarium dan de modernere encyclopedie.

Maerlant is geen slaafs navolger van Thomas, die niet meer doet dan Latijnse volzinnen omzetten in rijmende regels. De grootste zelfstandigheid nam hij bij de lessen die hij, vaak op eigen gezag, aan de beschrijvingen van de dieren toevoegt. Maatschappijkritiek neemt daarbij een grotere plaats in dan godgeleerdheid en het slaan lag Maerlant duidelijk beter dan het zalven. Hoe zal zijn broodheer die ongezouten kritiek op de roofzucht van zijn stand hebben opgenomen? We kunnen er slechts naar gissen. Hoewel Maerlant zich op veel plaatsen bitter en scherp uitlaat over de adel die haar privileges misbruikt en de geestelijkheid die onophoudelijk met de leken twist, gaat het toch te ver hem revolutionaire opvattingen in de schoenen te schuiven. Ook als Maerlant in een van zijn strofische gedichten, de Eerste Martijn, schrijft: ‘Twee woorde in die werelt sijn, dats allene mijn ende dijn. Mocht men die verdriven, pais ende vrede bleve fijn’, is dat geen variant op het anarchistische ‘Eigendom is diefstal’. De feodale standenmaatschappij is onaantastbaar en de mensen moeten hun plaats kennen. De giervalk, die zich op de koning der vogels stort, de adelaar, is een zinnebeeld van laaghartige vazallen die zich tegen de gevestigde macht verzetten. Wie buiten de godgegeven orde treedt, verstoort de wereld zoals die zou moeten zijn. In die orde steunt de vazal zijn heer, beschermt de heer de arme en zorgt de clerus voor het heil van het volk.

Het boek der natuur dat de bestiaristen voor zich zagen, was eerder een encyclopedie of een schoolboek dan het kunstwerk dat romantici ervoeren als zij zich in de natuur begaven om in Gods nabijheid te verkeren. Het universum was vol wonderen, maar het was geen ondoorgrondelijk mysterie; het was niet zonder meer te begrijpen, maar geen hermetisch raadsel, geen gesloten boek; de ordenende geest die het heelal schiep, had de mens ook de sleutels in handen gegeven om de bedoeling ervan te ontraadselen. Het bestiarium - het abc der Schepping - is een blijk van onvoorwaardelijk vertrouwen in de uiteindelijke zinvolheid van al het bestaande; bij het lezen in Maerlants Boek der Natuur is ook nu de illusie van een universum waarvan ook het onbeduidendste onderdeel gloeit van een verborgen betekenis nog even ongeschonden aanwezig.

Verantwoording

Van Der Naturen Bloeme zijn elf handschriften overgeleverd, waarvan zeven geïllustreerd (en een aantal fragmenten van andere handschriften). De illlustraties in dit boekje stammen alle uit een van de oudste handschriften, dat waarschijnlijk rond 1325 vervaardigd werd en nu in Londen bewaard wordt (British Library Add. Ms 11.390).

Er bestaat geen volledige kritische, geannoteerde editie van Der Naturen Bloeme. De belangrijkste uitgaven zijn de editie van Verwijs (1872-1878, fotogr. herdr., Nijmegen 1980) en de uitgave van het Detmoldse handschrift (het oudste, vervaardigd toen Maerlant nog leefde, waarschijnlijk in 1287) in het Corpus Gysseling (Corpus van Middelnederlandse teksten tot en met het jaar 1300). Reeks II: literaire handschriften, deel 2. Uitgegeven door M. Gysseling, 's-Gravenhage 1981). Een waardevolle aanvulling op de uitgave van Verwijs leveren de aantekeningen van W.H. van de Sande-Bakhuyzen in TNTL 1 (1881), p. 191-219 en 261-280, en TNTL 2 (1882), p. 81-117. Enkele delen werden geannoteerd uitgegeven in: Zeven passages uit Jacob van Maerlants Der Naturen Bloeme. Eindverslagen van het werkcollege Hoofdproblemen van de Middelnederlandse letterkunde in de cursus 1984-1985. Instituut De Vooys, Utrecht 1984. Bij het vertalen heb ik uit de beschikbare varianten telkens die gekozen waarvan vermoed mocht worden dat zij de tekst zoals Maerlant die geschreven heeft het meest nabij kwam.

Der Naturen Bloeme behandelt de gehele natuur. Voor deze bloemlezing zijn echter alleen delen uit de eerste zeven hoofdstukken, over mensen en dieren, vertaald; uit hoofdstuk 1, ‘De mens’, is niets weggelaten, uit de hoofdstukken 2 tot en met 7 werd een keuze gemaakt. Een enkele maal zijn regels uit het hoofdstuk over edelstenen opgenomen in lemmata over dieren als de betreffende edelsteen daarin ter sprake kwam. Bij de selectie heb ik me, behalve door persoonlijke smaak, laten leiden door het streven om alle ‘klassieke’ bestiaria-dieren (pelikaan, basilisk, draak, eenhoorn, etcetera) op te nemen en uit de overige een representatieve keuze te maken.

Maerlant is een kundig vertaler en popularisator, maar de rijmende verzen waarin hij zijn bewerking vervatte, stelden eisen die het hem moeilijk maakten ook zijn gaven als stilist ten toon te spreiden. Omdat een weergave in verzen de onjuiste indruk zou wekken dat Der Naturen Bloeme een soort ‘Natuurlijke Historie’ van De Schoolmeester is, heb ik de rijmende regels in proza vertaald. Het verlies dat daardoor geleden wordt, bestaat er voornamelijk uit dat op een aantal plaatsen waar het rijm het enige middel is dat de ene regel aan de andere verbindt, het ontbreken van samenhang tussen elkaar opvolgende mededelingen sterker benadrukt wordt. Ik doel hier op plaatsen als het slot van het trefwoord ‘olifant’, waar beweringen als ‘Olifanten worden driehonderd jaar oud’ en ‘Tamme olifanten buigen voor de koning’ zonder enig verband op elkaar volgen.

Verder heb ik hier en daar formuleringen licht bekort, stoplappen geschrapt en iets meer variatie in de woordkeus aangebracht. Waar de interpretatie van de tekst onoverkomelijke moeilijkheden opleverde heb ik soms een oplossing ontleend aan Maerlants bron, De natura rerum van Thomas van Cantimpré.

De Latijnse dierenamen, die in de handschriften van Der Naturen Bloeme vaak onherkenbaar verhaspeld zijn, werden waar mogelijk herspeld naar C.T. Lewis & C. Short: A Latin dictionary (Oxford 1879). Deze Latijnse namen komen overigens zeker niet altijd overeen met de moderne wetenschappelijke nomenclatuur. De volgorde van de lemmata is niet gelijk aan die in Der Naturen Bloeme: Maerlant ordende naar Latijnse naam, ik - zo mogelijk - naar de Nederlandse naam. De kopjes in de tekst zijn evenals de onderschriften bij de afbeeldingen door mij toegevoegd. Bij het weergeven van maten en gewichten heb ik een voet als 30 cm gerekend en een el (of cubitus) als 70 cm. Overigens is de waarde van de meeste maten eerder expressief dan informatief.

De lezer die geïnteresseerd is in een uitgebreidere beschouwing over het vertalen van Middelnederlandse literaire teksten, verwijs ik naar mijn artikel ‘Ze gingen mee met Firapeel, en verzoenden zich geheel’, in Literatuur 5, 1988, nr. 4, p. 214-222.

Bij het samenstellen van deze bloemlezing was het commentaar van collega's en vrienden een steun die ik node gemist zou hebben. Enkelen van hen noem ik hier bij name, zonder de anderen daarmee te kort te willen doen. Ik dank Arie Pos, die de eerste versie las van de vertaling, voor het juiste woord dat hij zo vaak verschafte. Verder heb ik voor de vertaling, en ook voor de aantekeningen en het nawoord meer dan eens dankbaar gebruik gemaakt van de suggesties van Karina van Dalen-Oskam, Jaap de Jong, Ludo Jongen, Marijke Mooijaart, Annah Planjer, Dick van Teylingen en Liesbet Winkelmolen. De correctheid van de vertaling, ten slotte, dankt veel aan Katrien Depuydt, die mij zeer aan zich verplichtte door mijn tekst woord voor woord met die van Maerlant te vergelijken.

Bij de tweede druk

Voor de tweede druk werden enkele onnauwkeurigheden verbeterd. De literatuuropgave is aangevuld met recente publikaties.

Peter Burger.

Literatuur (een selectie)

Middeleeuwse dierkunde

Een uitvoerig becommentarieerde vertaling van een Engels bestiarium uit de twaalfde eeuw is: The bestiary, A book of beasts, ed. T.H. White, New York 1954. Als (populaire) inleiding kunnen verder dienen Midas Dekkers: Het bestiarium (Amsterdam 1977) en Jorge Luis Borges: Het boek van de denkbeeldige wezens (Amsterdam 1976). Peter Costello besteedt speciale aandacht aan de verhouding tussen verbeelding, misverstand en werkelijkheid in: The magic zoo, The natural history of fabulous animals, Londen 1979. Een standaardwerk is Florence McCulloch: Mediaeval Latin and French bestiaries, Chapel Hill 1962. Een bibliografie die aansluit op die van McCulloch en een overzicht van handschriften zijn te vinden in de bundel Beasts and birds of the Middle Ages, The bestiary and its legacy, red. Willen B. Clark en Meradith T. McMunn, Philadelphia 1989. In The naming of the beasts, Natural history in the medieval bestiary (Londen 1991) gaan Wilma George en Brunsdon Yapp in op de identificatie van de bestiaria-dieren. Vooral waardevol voor de afbeeldingen zijn Ann Payne: Medieval beasts (Londen 1990) en Bestiary being an English version of the Bodleian Library, Oxford m.s. Bodley 764 with all the original miniatures reproduced in facsimile, vertaald en ingeleid door Richard Barber, Woodbridge 1993. W.P. Gerritsen geeft een beeld van de werkwijze van de bestiaristen door de lotgevallen van één dier te volgen in: ‘Het spoor van de viervoetige locusta’, in: Nieuwe Taalgids, W.A.P. Smit-nummer, Groningen 1968, p. 1-16. Later traceerde Annelies van Gijsen ‘Het spoor van de harige dromedaris’ in: Nieuwe Taalgids 87, 1994, p. 231-237. Mia I. Gerhardt behandelt doel en werkwijze van de middeleeuwse dierkundigen op een algemener niveau in: ‘Zoologie médiévale: préoccupations et procédés’, in: Miscellanea mediaevalia 7, 1970, p. 231-248. De Physiologus werd vertaald en becommentarieerd uitgegeven door Otto Seel: Der Physiologus, Zürich/München 1960. Een monumentale geschiedenis van magie en natuurwetenschap van Plinius tot en met Albertus Magnus is Lynn Thorndyke: A history of magic and experimental science during the first thirteen centuries of our era, New York 1923. Over de verhouding tussen het werk van Albertus Magnus en Thomas van Cantimpré handelt: Pauline Aiken: ‘The animal history of Albertus Magnus and Thomas of Cantimpré’, in: Speculum 22, 1947, p. 205-225. Zie over Frederik II de biografie van David Abulafia: Frederick II, A medieval emperor (Londen 1988) en C.H. Haskins: Studies in the history of medieval science (Cambridge 1924). Leesbare overzichten van middeleeuwse diersymboliek verschaft Beryl Rowland in Animals with human faces (Knoxville 1973) en Birds with human souls (Knoxville 1978). Zie ook Francis Klingender: Animals in art and thought to the end of the middle ages (Londen 1971) en Otto Keller: Die antike Tierwelt (Deel 1: Leipzig 1909. Deel 2: Leipzig 1913), een standaardwerk over folklore, wetenschap en literatuur met betrekking tot dieren in de Oudheid. Zie over dit onderwerp ook George Jennison: Animals for show and pleasure in ancient Rome, Manchester 1937.

Wonderbaarlijke volkeren

Rudolf Wittkower beschrijft de geschiedenis van de vreemde volkeren in ‘Marvels of the east, A study in the history of monsters’, in: Allegory and the migration of symbols, London [cop.] 1977, p. 45-74. De meest uitgebreide en recente studie is John Block Friedman: The monstrous races in medieval art and thought, Cambridge (Mass.)/Londen 1981. Zie ook Claude Kappler: Monstres, démons et merveilles à la fin du moyen age, Parijs 1980. David Gordon White schreef een veelomvattende studie over de legendarische hond-mensen van Europa, India en China: Myths of the dog-man, Chicago/Londen 1991. W.P. Gerritsen traceerde herkomst en werkelijkheidswaarde van de Amazonenmythe in ‘De omgekeerde wereld van de Amazonen’, in: Middeleeuwers over vrouwen, dl. 1, red. R.E.V. Stuip en C. Vellekoop, Utrecht 1985, p. 157-176. Zie verder W.P. Gerritsen, Doris Edel en Mieke de Kreek: De wereld van Sint Brandaan, Utrecht 1986.

Jacob van Maerlant

F.P. van Oostrom: Maerlants wereld, Literatuur en leven in de middeleeuwse Nederlanden (Amsterdam 1996) bevat de meest recente gegevens over Maerlants levensloop en plaatst zijn werken in de context van opdrachtgevers en maatschappij. De belangrijkste oudere monografie over Maerlants oeuvre is J. te Winkel: Maerlant's werken, beschouwd als spiegel van de dertiende eeuw, 2e, omgew. dr., Gent/'s Gravenhage 1892 (reprint Utrecht 1979). Zie verder Jacob van Maerlant: romantiek en werkelijkheid, een speciaalnummer van het tijdschrift Vlaanderen 42, 1993, nr. 247.

Der Naturen Bloeme

De enige grote studie over Der Naturen Bloeme is T.-M. Nischik: Das volkssprachliche Naturbuch im späten Mittelalter, Sachkunde und Dinginterpretation bei Jacob van Maerlant und Konrad von Megenberg, Tübingen 1986. Geschikter als inleiding is Jacob van Maerlant's Der Naturen Bloeme, tentoonstellingscatalogus, Utrecht 1970 (Naar de letter 4). Marcel van der Voort verbindt filologie en biologie in het methodologisch niet geheel geslaagde Van serpenten met venine, Jacob van Maerlant's boek over slangen hertaald en van herpetologisch commentaar voorzien (Hilversum 1993). Jet Matla beschrijft de totstandkoming van een handschrift in: ‘Het bouwen van boeken. Over de lay-out van ‘Der Naturen Bloeme’, in: Literatuur 3, 1986, p. 84-92. Over de verhouding tussen de verschillende manuscripten waarin Der Naturen Bloeme is overgeleverd, schreef M. Hogenhout-Mulder: ‘The filiation of manuscripts of Der Naturen Bloeme’ in: Distributions spatiales et temporelles, constellations des manuscrits. Album Dees, red. P. van Reenen en K. van Reenen-Stein, Amsterdam/Philadelphia 1988, p. 205-220. Methodologische bezwaren hiertegen werden te berde gebracht door J.P. Westgeest: ‘Tegenstrijdigheden: toeval of verwantschap? Over de handschriftenfiliatie van Der Naturen Bloeme’, in: Nieuwe Taalgids 86, 1993, p. 149-169. Zie verder B. Swater: ‘De teksttraditie van Jacob van Maerlant's Der Naturen Bloeme’, in: Voortgang jaarboek voor de Neerlandistiek 12, 1991, p. 181-198. De enige editie van Maerlants bron (zonder commentaar) is Thomas Cantimpratensis: Liber de natura rerum. Editio princeps secundum codices manuscriptos. Teil 1: Text [hrsg. H. Boese], Berlin/New York 1973. p. 196

Aantekeningen.

Proloog

Zie voor auteurs en titels die in de bloemlezing meer dan eens worden aangehaald de afzonderlijke lijst op p. 186.

Na Experimentator en voor Augustinus somt Maerlant nog een groot aantal geleerden op die hij minder vaak citeert en die ik voor de volledigheid hier laat volgen: ‘Galenus, Palladius, Platearius, Physiologus, Lucilius, Piso, Theophrastus, keizer Claudius, Dorotheus van Athene, Diogenes, Democritus, Apollodorus (die over giftige dieren heeft geschreven), Dyonisius de arts, Cato, Marcus Varro, Heraclites, Orpheus, Pythagoras, Menander, Homerus, Nicander, Mucianus, Diagoras, Virgilius, Andreas, Koning Juba, Petronius, Koning Philometor, Metellus, Koning Ptolemeus, Umbricus, Koning Antigonus, Alfius, Koning Archelaos, Flavius, Philemon, Nigidius, Seneca en Cicero, Hippocrates, Hyginus en Matulius’.

Albertus Magnus - Maerlant wist niet dat het boek dat hij bewerkte, De natura rerum, geschreven was door Thomas van Cantimpré, en verkeerde in de veronderstelling dat hij zich op Albertus Magnus baseerde, wiens reputatie als geleerde die van Thomas vele malen overtrof. Veel handschriften van De natura reruin noemden Albertus als auteur, dus het misverstand is begrijpelijk.

Willem Utenhove - het bestiarium van Maerlants voorganger kan Die Beestearis zijn geweest, een werk waarvan slechts 198 verzen bewaard zijn gebleven en dat in de traditie staat van de Franse bestiaires d'amour, waarin de moraal die aan de dieren verbonden werd betrekking had op kwesties van amoureuze aard. Aardenburg ligt in het huidige Zeeuws - Vlaanderen.

Geen schepsel is ooit door duivels of boze geesten of door zichzelf geschapen - hiermee wordt onder meer een ketterse leerstelling van de katharen bestreden, die geloofden dat de zielen door God waren geschapen, maar dat de materiële wereld het werk was van de duivel.

De hoofdstukken acht tot en met dertien zijn niet vertegenwoordigd in deze bloemlezing.

Nicolaas van Cats (circa 1242-1283) - Zeeuws edelman en raadsman van graaf Floris v.

De mens

De levenstijdperken van de mens

De kindertijd […] ontleent haar naam (pueritia) aan het woord dat ‘zuiverheid’ betekent (puritas) - de afleiding is onjuist, maar typerend voor de middeleeuwse etymologie, die vrijwel uitsluitend gericht was op het achterhalen van de vermeende grondbetekenis van een woord.

Als u ziet dat iemand een plotselinge dood dreigt te sterven - een teveel van een van de vier lichaamssappen of humeuren (bloed, slijm, zwarte gal en gele gal) kon volgens de antieke en middeleeuwse geneeskunde dodelijk zijn. Aderlaten beoogde de hoeveelheid bloed te reduceren. (Zie nawoord, p. 137)

Wonderbaarlijke volkeren

Centauren - Volgens Lucretius (De rerum natura, boek v) kunnen centauren niet bestaan, aangezien het paarddeel zou sterven voordat de menselijke helft de volwassenheid zou kunnen bereiken.

Hieronymus' Leven van Paulus (geschreven circa 375) - Paulus van Thebe (gestorven 341) wordt beschouwd als de eerste kluizenaar. Hij leefde meer dan zestig jaar als heremiet in de woestijn van Oost-Egypte, waar hij bezocht werd door de Heilige Antonius van Egypte, bekend om zijn verzoekingen.

Amazonen

Geloof in de kracht die seksuele onthouding en maagdelijkheid schonken, was wijdverbreid in de middeleeuwen. Jacobus van Vitry vertelt in een van zijn exempelen over een jongen die opgevoed is in een klooster en nog nooit van zijn leven een vrouw gezien heeft. Op een dag neemt de abt hem mee op reis. Ze houden stil bij een smidse om de paarden van nieuwe hoefijzers te laten voorzien. De jongen neemt een roodgloeiend hoefijzer van het aambeeld en geeft dat aan de smid - zonder kreet van pijn, zonder zich te branden. De twee brengen de nacht door in een herberg, waar de jongen wordt verleid door de vrouw van de waard. Als hij de volgende dag bij een smid nogmaals een heet hoefijzer oppakt, moet hij het met een gil van pijn laten vallen.

Naakte Wijzen

Ook bekend als ‘gymnosofisten’, de middeleeuwse versie van de Indiase yogi's. Misschien danken ook de parasolvoeten hun ontstaan aan ontmoetingen met yogi's.

Brahmanen

Mede-eeuwigheid - van ‘medeëeuwig’, ‘met iemand of iets eeuwig bestaande’ (theol.).

Overige volkeren

Mensen die zichzelf verbranden om het eeuwige leven te verkrijgen - volgens Thomas van Cantimpré doen ze dit ‘uit liefde voor een ander’. Misschien is dit een verwijzing naar de praktijk van sutti, ook tegenwoordig (hoewel illegaal) in India nog wel bedreven door hindoeweduwen die zich samen met het lijk van hun man laten verbranden.

Een volk van mensen bij wie de voeten achterstevoren staan - de Antipoden of tegenvoeters. (Zie nawoord, p. 142)

Mensen met hondekoppen - in het Latijn de cynocephali. Vaak afgebeeld op kathedralen en kerken in voorstellingen van de apostelen die het Evangelie over de gehele aarde verspreiden - de cynocephali vertegenwoordigen daarin het meest onbeschaafde en afgelegen volk.

Arimaspi - zit ook de griffioen, p. 70, 71.

Een ander volk leeft alleen van de geur van een appel - deze appelsnuivers, in andere bronnen de Astomi (‘zonder mond’), waren door de anatomische onvolkomenheid die hun naam aangeeft gedwongen om van geuren te leven.

Pygmeeën - de vroegste verwijzing naar de strijd tussen kraanvogels en pygmeeën is te vinden in Homerus' Ilias, in de eerste regels van het derde boek.

Brixant - een mythische zijrivier van de Nijl.

Reuzen

De Zuilen van Hercules - in de klassieke oudheid en de middeleeuwen benaming voor de straat van Gibraltar, meer in het bijzonder de rots van Gibraltar en de tegenoverliggende Djebel Musa. Hercules besteeg de brandstapel om een einde te maken aan de ondraaglijke pijnen die hij leed nadat hij een in gif gedrenkt hemd had aangetrokken, dat hem als straf voor zijn ontrouw was geschonken door zijn vrouw.

Viervoetige dieren

Aap

Apen krijgen […] twee jongen - het ene haten ze en het andere hebben ze lief - ‘apeliefde’, de blinde en schadelijke liefde van ouders voor hun kinderen, stamt ook uit de bestiaria. Plinius en anderen vertellen dat het geliefde jong letterlijk wordt doodgeknuffeld. Apemoeders kunnen inderdaad hun jongen dooddrukken, zij het uit angst, niet uit genegenheid.

Beer

De overtuiging dat berejongen in de vorm moesten worden gelikt door de moeder is onjuist, maar niet volkomen ongegrond. Berewelpen worden blind en naakt geboren, verborgen voor het oog van de buitenwereld. De moeder likt ze voortdurend schoon. Na de geboorte zijn de welpen nog gehuld in het chorion of vaatvlies, het stevige buitenste vlies om het embryo, dat door de moeder kapotgebeten wordt.

In andere boeken lees ik dat beren kreeften en mieren eten als ze ziek zijn - na de winterslaap eten beren wel mieren als laxeermiddel.

Bever

‘Castoreum’ of ‘bevergeil’, bij Maerlant de benaming van de teelballen zelf, werd niet onttrokken aan de testikels van de bever, maar aan een klier in de nabijheid ervan. Wat betreft de ligging van de testikels hebben de Polen gelijk: bevers zouden zichzelf niet kunnen castreren, omdat hun voortplantings - organen zich in de buikholte bevinden. Bevergeil, door Bilderdijk in De ziekte der geleerden (1807) nog aanbevolen tegen kramp, wordt tegenwoordig alleen nog gebruikt in de parfumindustrie.

De Franse jezuïet Charlevoix maakt in 1754 nog bekend dat beverstaart als vis beschouwd moest worden en als zodanig eetbaar was verklaard door de medische faculteit van Parijs; op grond van deze verklaring besliste de theologische faculteit dat het vlees op onthoudingsdagen gegeten mocht worden.

Capelus

In andere bestiaria is de capelus te vinden als anthalops, waarvan het woord ‘antilope’ is afgeleid.

Catoblepas

De naam stamt uit het Grieks en betekent ‘die naar beneden kijkt’. Mogelijk gaf het uiterlijk van de gnoe (Gorgon taurinus, een Afrikaanse antilope) aanleiding tot het ontstaan van dit fabeldier. Dertiende-eeuwse zedenpredikers die uiterlijk vertoon van rijke dames hekelden, wezen bij voorkeur op hun buitenissige kapsels en op de buitensporig lange slepen van hun jurken.

Chimaera

Niet te verwarren met het mythische monster dat onder andere door Homerus beschreven werd, van voren leeuw, in het midden geit en van achteren slang. Dit monstrum bleek zo fantastisch dat de naam al snel synoniem werd met hersenspinsel en droombeeld. De beschrijving van het dier wordt in Maerlants bron daarom ingeleid met: ‘Over de chimaera; niet het verzinsel, maar het dier dat Jacobus van Vitry zo noemt’.

Eale

Door onderzoekers van bestiaria geïdentificeerd als de waterbuffel en, met even grote stelligheid, als de Afrikaanse tweehoornige neushoorn. De herkomst van het dier blijft onzeker.

Eenhoorn

Niemand ter wereld […] aangrijpen - deze passage verwijst naar de profetieën van Jesaja. De profeet verzoekt op zeker moment God, Die vertoornd is, ‘neder te dalen’. ‘Er was niemand die uw naam aanriep, die zich beijverde om aan u vast te houden’. Statenvertaling: ‘[…] die zich opmaakt dat hij u aangrijpe’. (Jes. 64:7)

Voor het bestaan van de eenhoorn konden de geleerden zich beroepen op de bijbel: in de Septuaginta wordt het Hebreeuwse re'em (oeros) weergegeven met het Griekse monoceros, in de Vulgaat met unicornis en rhinoceros. (Zie Ps. 22:21, 29:6 en 92:10, Job 39:9-11, Num. 23:22, 24:8 en Deut. 33:17.)

De lange, gedraaide hoorns die in de middeleeuwen als hoorn van de eenhoorn werden verkocht, waren afkomstig van narwals (familie van de dolfijn), maar het was hoogstwaarschijnlijk de rinoceros die de kern van waarheid vormt in de berichten over eenhoorns. Marco Polo, een tijdgenoot van Maerlant, was bijzonder teleurgesteld toen hij op Java een zogenaamde eenhoorn te zien kreeg. Hij beschreef het fabeldier als iets kleiner dan een olifant, met olifantspoten, de kop van een wild zwijn en een zwarte hoorn op zijn voorhoofd. Bij voorkeur wentelde het zich in de modder. ‘Het zijn aartslelijke beesten om te zien. Ze zijn volstrekt niet zoals ze door ons beschreven worden als we vertellen dat ze zich laten vangen door maagden, maar juist het tegendeel van de voorstelling die wij ervan hadden’.

De verwarring tussen eenhoorn en neushoorn en de vijandschap die volgens tal van dierkundigen tussen eenhoorn en olifant zou bestaan, leidde rond 1500 tot een zonderling tweegevecht, toen koning Emanuel van Portugal in Lissabon een rinoceros in het strijdperk bracht tegen een olifant om die traditioneel veronderstelde vijandschap te verifiëren. De olifant stelde echter alle aanwezigen teleur door op de vlucht te slaan.

Egel

De soort melaatsheid die ‘ elefantiasis’ wordt genoemd - een vroeg-veertiende-eeuws medisch handboek (de Chirurgie van Jan Yperman) onderscheidt vier soorten lepra of melaatsheid, alle genoemd naar een dier (slang, vos, leeuw en olifant) en veroorzaakt door een teveel van een van de vier lichaamssappen. Elefantia zou volgens hem een aandoening zijn van mensen met een melancholisch temperament. (Zie ook nawoord, p. 137.)

Volgens Aristoteles paren egels staande - ‘Het hardnekkige misverstand spruit waarschijnlijk voort uit het door natuurvorsers waargenomen voorspel. Daarbij staat het vrouwtje op haar achterpoten. Het mannetje nadert haar, ook rechtop, met uitdagend opgerichte penis, en als ze vlak bij elkaar zijn bepist hij het wijfje.’ (G. Brands, Een bever als knecht. Amsterdam 1973, p. 16.)

Furions

Zie nawoord, p. 123.

Haas

Alleen de haas en de leeuw slapen met hun ogen wijd open - vandaar het ‘hazeslaapje’.

Als het vrouwtje haar eerste paar jongen werpt […] - bij hazen is regelmatig een dergelijke meervoudige zwangerschap waargenomen, maar meer dan twee bevruchtingen is onmogelijk.

Esculapius - god van de geneeskunde.

Vierdendaagse koorts - een lichte vorm van malaria.

Hond

Albania - landstreek in Azië, ongeveer gelijk aan het huidige Azerbeidzjan.

Brakken - jachthonden die gebruikt worden om het wild op te jagen.

De wortel van de wilde roos - ook, om deze eigenschap, bekend als hondsroos (Rosa canina).

Hyena

Aristoteles bestreed al dat hyena's hermafrodiet zouden zijn. De misvatting ontstond doordat mannelijke en vrouwelijke exemplaren uitwendig slechts met grote moeite van elkaar onderscheiden kunnen worden: ook de vrouwtjes hebben een (pseudo-) penis.

Leeuw

Leeuwen die verwekt worden door de pardus - de luipaard (leopardus) zou de vrucht zijn van het overspel van de leeuwin met de pardus, een ander groot katachtig roofdier. In de huidige
zoölogische terminologie zijn ‘panter’ en ‘luipaard’ aanduidingen voor hetzelfde dier (Panthera pardus).

Leeuwevlees is zeer heet - de werking van dit medicijn berust op de temperamentenleer. Zie nawoord, p. 137.

Leontophonos

(Gr.) - ‘leeuwendoder’.

Lynx

Zowel de slangetong als de draainek van de lynx vindt zijn oorsprong in een fout van Thomas van Cantimpré, die Plinius’ viervoeter lynx combineerde met de vogel iynx. De laatste, de draaihals of mierenjager (Jynx torquilla), heeft inderdaad een lange, dunne tong en een kop die hij bijna 360 graden rond kan draaien.

Lapidarius - soortnaam voor encyclopedische werken die de medische en magische krachten van edelstenen beschreven. Dat de lynx zijn urine begraaft is geen fabeltje: hij heeft die gewoonte gemeen met huiskatten.

Mantichora

De bioloog Midas Dekkers veronderstelt dat de tanden van de mantichora haaietanden waren; haaien bezitten vaak meer dan één rij tanden, waarvan ze alleen de voorste gebruiken. De aanblik van de kaken van de haai, los van het lichaam waar ze deel van hadden uitgemaakt, kon aanleiding geven tot fantastische verhalen over een monster met een volkomen ander uiterlijk.

Muis

Westvoorne - het tegenwoordige Goeree.

Olifant

Synagoge en Ecclesia - een populair motief in de beeldende kunst van de middeleeuwen. De illustratie beeldt links de geblinddoekte Synagoge af, symbool van het jodendom dat blind is voor de komst van de Verlosser, met in haar linkerhand een gebroken piek en in haar rechterhand de Tafelen der Wet. De kroon die haar van het hoofd valt is overgenomen door Ecclesia, de Kerk, die als attributen de altaarkelk met de hostie en de kruisstaf draagt.

De prachtige purperen koningsmantel van Christus - beeldspraak voortvloeiend uit de opvattingen over de goddelijke en menselijke natuur van Christus, Wiens goddelijkheid bekleed was met een menselijk omhulsel, zoals een lichaam met een kledingstuk.

Mijn geliefde is blank en rood - Hooglied 5:10.

De paartijd duurt twee jaar - een van de kopiisten van Maerlants natuurboek voegde hier door een leesfout of uit persoonlijke verontwaardiging aan toe: ‘Mens, schaam je toch voor je schandelijke gedrag! Zelf weet je van geen ophouden!’ Hiermee zijn de gegevens over de legendarische kuisheid van olifanten niet uitgeput. Volgens Plinius paarden de dikhuiden terwijl ze elkaar uit preutsheid de rug toekeerden. Veel bestiaria vermelden bovendien dat olifanten de alruin of liefdesappel (zie Gen. 30:14-17) nodig hebben om de vereiste geslachtsdrift op te wekken.

Onocentaurus

De onocentaurus verenigt in zijn naam onager (ezel) en centaur. Ook dit wonderwezen kwam in de bijbel voor: in Job 13:21, zoals geciteerd door de Physiologus, verschenen ‘sirenen en onocentauren’. In de bijbelvertaling van Hieronymus, de Vulgaat, zijn beide verdwenen. Plinius verhaalt hoe hij ten tijde van keizer Claudius een hippocentaur gezien heeft die met honing gebalsemd van Egypte naar Rome werd gebracht (Naturalis Historia, VII, 35). Zie ook hoofdstuk 1, p. 12, 13.

Panter

De panter is een van de dieren die met Christus vereenzelvigd werden: Christus overwon de duivel (‘de oude slang’; tussen draak en reuzeslang bestond geen duidelijk onderscheid) en rustte drie dagen in het graf, voordat Hij opstond uit de doden. Alle mensen volgden Hem zodra ze Zijn stem hoorden.

De heerlijke geur die hij verspreidt - het woord panter heeft in het Grieks, en misschien ook in het Latijn, behalve de panter ook de civetkat aangeduid, een klein roofdier met een gevlekte vacht. Civet, een grondstof voor parfums en zeep, wordt afgescheiden door de aarsklieren van deze katachtige. Misschien moet hierin de herkomst van de berichten over de verlokkelijke adem worden gezocht.

Pilosus

Jesaja spreekt over dit wezen in zijn profetieën - Jes. 13:21 en 34:14. De pilosus uit de Vulgaat is later in een veldgeest gewijzigd.

Tijger

Hyrcanië - landstreek tussen het Elboers Gebergte en de Kaspische Zee, aan weerszijden van de grens van het huidige Iran en de sovjetrepubliek Toerkmenistan, in geschriften uit de oudheid de vaste verblijfplaats van de tijger.

Wezel

Pordoselene - Grieks eiland.

Wolf

De raad van Ambrosius om als bescherming tegen wolven alle kleren uit te trekken, berust op het geloof dat de aanblik van een naakt mensenlichaam de kracht bezat om boze machten te verjagen. In de inleiding bij het hoofdstuk over de slangen vermeldt Maerlant dat deze dieren vluchten als ze een naakt mens zien (p. 102). Zie over de blik van de wolf ook het commentaar bij de basilisk, p. 179-180.

Vogels

Arend

Zijn blik is zo scherp, dat hij het zelfs kan verdragen om recht in de zon te kijken - op de scherpziendheid van de arend bestaat één legendarische uitzondering. Volgens Plinius en Aelianus kwam de tragedieschrijver Aeschylos om het leven doordat een arend zijn kale schedel aanzag voor een rots en er van grote hoogte een schildpad op liet vallen, met het doel deze prooi van zijn beschermende woning te ontdoen. Dit gebeurde juist op een dag die Aeschylos in de open lucht doorbracht, omdat een orakel hem voorspeld had dat hij op die dag zou sterven doordat er een huis op zijn hoofd zou storten.

De spectaculaire verjongingskuur, die misschien berust op waarnemingen van roofvogels in de rui, vond steun in de bijbel: ‘Loof de Heer’, zingt de psalmist […] ‘die uw ziel verzadigt met het goede, zodat uw jeugd zich vernieuwt als die van een arend.’ (Ps. 103:5) Het floers voor de ogen van de oude arend zou het ‘derde ooglid’ kunnen zijn; ook dat roofvogels omhoog kijken naar de zon stemt overeen met de werkelijkheid (al kijken ze waarschijnlijk naar andere vogels). Valkeniers moeten inderdaad de snavels van haviken inkorten.

Boomgans

Vroeger werden ze gegeten in de vastentijd - Giraldus Cambrensis bestreed het eten van boomganzen in de vastentijd met een spitsvondig argument. ‘Er zijn in sommige delen van Ierland bisschoppen en andere geestelijken die de vogels eten in de vastentijd, zonder het gevoel daarmee een zonde te begaan, omdat het volgens hen geen vlees is, want niet geboren uit vlees. Maar deze mensen maken een eigenaardige vergissing. Als iemand namelijk een stuk dij van onze stamvader Adam had gegeten - werkelijk vlees dus, hoewel niet uit vlees geboren - zou ik hem toch niet onschuldig achten aan het eten van vlees.’ (Topografie van Ierland, 1178.)

Innocentius III - paus van 1198 tot 1216. Beriep het Vierde Lateraanse Concilie (1215).

Het idee van ganzen die aan bomen groeien is waarschijnlijk ontstaan doordat iemand in een geopende eendemossel iets zag wat op een vogeltje leek. Eendemossels groeien op drijfhout; een geopende eendemossel zou met enige goede wil voor een vogelembryo aangezien kunnen worden. Het verhaal was zeer hardnekkig: de boomgans of mosseleend komt nog voor in de Ornithologiae van Aldrovandus (1599) en in de laatste editie van Lönitzers Kreütterbuch (1783). De Latijnse naam van de eendemossel luidt nog steeds Lepas anatifera, ‘eenddragend schaaldier’. (Zie ook nawoord, p. 133.)

Charadrius

Andere bestiaristen vermeldden bijzonderheden over de aankoop van een charadrius: handelaars lieten de vogels liever niet zien aan potentiële kopers, tenzij dezen contant geld neertelden - één blik van de vogel zou de transactie immers overbodig maken. De charadrius is geïdentificeerd met een soort pluvier, die de naam had geelzucht te genezen (de ‘koninklijke ziekte’ voor de antieken) - de vogels waren ook zelf geel. In andere bronnen wordt echter met nadruk op de witte veren van de charadrius gewezen. Ook de kraanvogel, de papegaai, de reiger, de kievit, de houtsnip en de witte kwikstaart zijn voorgesteld als model voor de charadrius.

Feniks

Heliopolis - plaats in Egypte, twaalf kilometer ten noordwesten van het huidige Caïro. Heliopolis was het centrum van de zonnecultus. Als een van de gestalten van de zonnegod werd hier een heilige reiger vereerd, benoe, de latere feniks.

Haymo - Haymo van Auxerre, negende-eeuws bijbelcommentator.

De Christus-allegorie vindt een opmerkelijke bevestiging bij Tacitus, die in zijn Annalen (VI, 28) vermeldt dat de feniks zich zou hebben vertoond tijdens de regering van Tiberius, in 34 na Christus. De vogel kwam ook voor in de bijbel, in Psalm 92 en Job 29. In de eerste tekst is de wondervogel gewijzigd in een palm, de tweede luidt in een moderne vertaling: ‘Ik dacht: tegelijk met mijn nest zal ik de geest geven, en mijn dagen vermeerderen als de feniks’.

Dat Onze Lieve Vrouwe naar de stad ontkwam - aangespoord door een engel die hem in een droom verschijnt vlucht Jozef met zijn gezin naar Egypte, waar hij blijft tot na de dood van Herodes, ‘opdat vervuld zou worden hetgeen de Here door de profeet gesproken heeft, toen hij zeide: Uit Egypte heb Ik mijn Zoon geroepen’. (Matt. 2:15. Zie voor de profetie Hos. 11:1.)

Griffioen

De Glosse op de boeken van Mozes - volgens Thomas van Cantimpré was de griffioen opgenomen in de lijst van onreine dieren in het Oude Testament.

Arimaspen - zie ook p. 18.

Skythia, een gebied niet ver van India - in de oudheid aanduiding voor Zuid-Rusland en Siberië.

Hyperborea - mythisch gebied in het hoge Noorden.

Haan

Door zijn rol in het leven van Petrus werd de haan het symbool van de oproep tot bekering. Een verwerking hiervan in verhaalvorm is de vertelling over twee vrienden die zich bij een diner in Bologna een haan lieten serveren, en toen de vogel dampend op tafel werd gezet goedkeurend zeiden: ‘Dit beest is zo goed voorgesneden dat zelfs Sint-Petrus of Christus Zelf er geen hele vogel meer van zouden kunnen maken’. Meteen sprong de haan kraaiend op, met veren en al, en bespatte de mannen vleugelklapperend met de saus waarin hij was opgediend. Als straf voor hun onbezonnen godslastering werden de twee tegelijkertijd geslagen met melaatsheid.

In Bazel werd in 1474 een haan veroordeeld tot de brandstapel omdat hij een ei had gelegd. Het haneëi is iets minder onwaarschijnlijk dan het lijkt: Aristoteles wees er reeds op dat zich bij oude hanen onder het middenrif, op de plaats waar zich bij de kip de eieren bevinden, een gele, eivormige substantie kan ontwikkelen. Ook worden misvormde eieren of eieren met een dubbele dooier wel ‘haneëi’ genoemd. (Zie ook basilisk, p. 103-105.)

Ibis

Pèlousion - grote Egyptisch-Griekse stad aan de mond van de Nijl.

Flavius Josephus - joods geschiedschrijver (37/38 na Chr. tot na het jaar 100), auteur van De joodse oorlog en Joodse oudheden, samen de geschiedenis van het joodse volk van de schepping tot de tweede eeuw na Christus. De verhouding van Mozes met de koningin van Ethiopië, Tharabis, is apocrief.

Kalanderleeuwerik

De kalanderleeuwerik of ringleeuwerik (Alauda calandra), die opvallende kwaliteiten als imitator bezit, komt voor in het Middellandse-Zeegebied.

Memnonsvogel

Toen het lijk van koning Memnon werd verbrand, zou hij door zijn moeder Aurora veranderd zijn in een vogel. Uit zijn as vlogen andere vogels op, de memnonides, die ieder jaar uit Ethiopië naar Troje trokken en boven de tombe van Memnon met elkaar vochten. (Zie Ovidius' Metamorphosen, 13, 600 en 617.) De bioloog Cuvier identificeerde de memnonsvogel met de kemphaan. De geschiedenis van Memnon zou de massale schijngevechten moeten verklaren die deze vogels uitvoeren als baltsritueel.

Papegaai

De bergen van Gilboa - de droogte in deze streek was veroorzaakt door een vervloeking van David: ‘Bergen van Gilboa, noch dauw, noch regen zij op u.’ (II Sam. 1:21) Als toelichting op deze bijbelplaats werd wel het volgende verhaal verteld. Een ridder die in Engeland vele jaren lang een papegaai had gehad, ging op kruistocht en kwam bij toeval in de bergen van Gilboa, waar hij een papegaai zag die hem zo sterk herinnerde aan die van hem zelf, dat hij zei: ‘Je krijgt de groeten van onze papegaai thuis in zijn kooi, die sprekend op jou lijkt.’ Zodra hij deze woorden had gesproken, viel de vreemde papegaai op de grond - dood, naar het zich liet aanzien. De ridder was verbijsterd en vertelde na zijn terugkeer zijn familie over het voorval. Zijn eigen papegaai luisterde aandachtig, maar uitte op het hoogtepunt van het verhaal een luide kreet en viel neer, wederom naar alle schijn dood. De familie nam de vogel diep bedroefd uit zijn kooi en legde hem in de open lucht, in de hoop dat hij daarvan zou herstellen. Tot hun afgrijzen spreidde de papegaai ogenblikkelijk zijn vleugels en vloog weg, vermoedelijk om zich bij zijn soortgenoot in de bergen van Gilboa te voegen.

Paus Leo - het is niet duidelijk op welke paus van die naam hier gedoeld wordt.

Pelikaan

Het legendarische levenwekkende bloed van de pelikaan zou zijn bestaan kunnen ontlenen aan de gewoonte van deze vogels om hun jongen te voeden met (bloederige) vissen uit hun keelzak. Een andere verklaring is gezocht in de rode kropvlek en de keelzak die in de broedtijd bij de kroeskoppelikaan zichtbaar worden en die eruitzien als een wond.

Lycië - gebied in Klein-Azië.

In de allegorische identificatie van de pelikaan met Christus weerklinkt Psalm 102:7: ‘Ik ben gelijk aan een pelikaan in de woestijn’.

Zo heeft de goede God ook met onze stamvader Adam gehandeld - na Zijn dood en voor de Opstanding zou Christus een bezoek aan de hel gebracht hebben, waarbij Hij uit het voorgeborchte de aartsvaders bevrijdde en andere deugdzame zielen uit het Oude Verbond die daar Zijn komst afwachtten om met Hem ten hemel te varen.

De leden van Christus' lichaam - de door Christus op aarde achtergelaten arme medebroeders, de armen en behoeftigen. Zie I Cor. 6:15: ‘Weet gij niet, dat uw lichamen leden van Christus zijn?’ Zie ook I Cor. 12:12-31 en Matt. 25:40: ‘In zoverre gij dit aan een van mijn minste broeders hebt gedaan, hebt ge dit mij gedaan’.

Sperwer

De sperwer vergrijpt zich bovendien aan de musket - mannetje en vrouwtje van de sperwer verschillen aanzienlijk van elkaar in kleur en gewicht. Het vrouwtje is groter en sterker, en weegt wel twee keer zo veel als het mannetje. Het beschreven kannibalisme komt desondanks in werkelijkheid niet voor.

De wilde sperwer vangt in de winter iedere avond een vogeltje - hoewel het menu van de sperwer voornamelijk uit kleine vogels bestaat, laat hij de vogeltjes in de directe omgeving van zijn nest ongemoeid. Zij kunnen daar ongestoord broeden en genieten zelfs protectie tegen vogels die hun eieren of jongen willen roven. Het door Maerlant weergegeven gedrag is echter nooit waargenomen.

Struisvogel

Struisvogels (de wetenschappelijke naam herinnert nog aan het bestiarium: Struthio camelus) werden meestal afgebeeld met een hoefijzer of spijker in hun snavel. De reputatie van ijzervreters is niet helemaal onverdiend: struisvogels slikken steentjes en ander materiaal in om de spijsvertering te bevorderen. (Zie ook nawoord, p. 135.) De zon neemt een deel van het werk voor haar rekening bij het uitbroeden van de eieren en de snelheid van struisvogels evenaart inderdaad die van paarden.

De bron van de meeste bijzonderheden over de struisvogel was voor de middeleeuwse natuurbeschrijvers boven iedere twijfel verheven:

 ‘Vrolijk klapwieken de vleugels van de struis:

 zijn dat liefderijke slagpennen en veren,

 als zij haar eieren overlaat aan de aarde

 en ze warm laat worden in het zand,

 en vergeet dat een voet ze vertrappen

 en het gedierte des velds ze vertreden kan?

 Zij behandelt haar jongen hard, alsof zij de hare niet zijn;

 of haar zwoegen vergeefs is, deert haar niet,

 want God heeft haar wijsheid onthouden

 en haar geen deel aan het inzicht gegeven.

 Wanneer zij fier met de vleugels klapt,

 lacht zij om ros en ruiter.

 (Job 39:16-21)

Struisvogeleieren worden opgehangen in kerken - struisvogeleieren, die nog steeds hier en daar te zien zijn als reliekhouder, werden in de middeleeuwen tussen Aswoensdag en de ochtend van Eerste Paasdag opgehangen in bepaalde kerken om zondaars tot bekering aan te sporen. De allegorische uitleg varieert. In een van de versies werd het broedgedrag van de struisvogel voorgesteld alsof het dier haar eieren in het zand achterliet en ernaar terugkeerde wanneer ze een bepaalde ster zag verschijnen; op dezelfde wijze keert de dwalende zondaar als hij het Licht heeft gezien terug tot God.

Vlaamse gaai

Garrulus (Lat.) - praatziek, luidruchtig. De Middelnederlandse woorden ‘garren’ en ‘garrelen’ betekenden ‘snappen’ en ‘snateren’; ‘gay’ betekende ‘vrolijk, levenslustig’.

Er zijn […] evenveel heiligen onder als er zwarte zwanen zijn - bij deze woorden bedenke men dat zwarte zwanen naar de mening van Maerlant in het geheel niet voorkomen (p. 86.)

Vleermuis

Carduus (Lat.) - distel.

Watermonsters

Krokodil

De allegorische moraal die Maerlant aan het lot van het onbaatzuchtige winterkoninkje verbindt, berust op een leesfout van Thomas van Cantimpré. Niet het winterkoninkje wordt volgens Plinius verzwolgen door de krokodil, maar de ichneumon, een klein roofdier, dat uit eigen wil in de muil van de krokodil springt en zijn darmen kapotbijt. (Maerlant schrijft dit huzarenstukje toe aan de hydrus, p. 110.) In werkelijkheid is het vogeltje dat zich op zoek naar voedsel tussen de tanden van de krokodil waagt de krokodilwachter.

Tentyriten - de bewoners van Tentyris, een plaats in Boven-Egypte. De geograaf Strabo beschreef het bezoek dat een aantal Tentyriten vergezeld van krokodillen aan Rome bracht om in een bassin in de arena een demonstratie van hun kunnen te geven. Veel van de bijzonderheden over de krokodil zijn ontleend aan Job 40:20-41:25.

Serra

(Lat.) - zaag; zaagvis.

Zeehert

Het antieke denkbeeld dat op het vasteland en in de zee overeenkomstige levensvormen zouden voorkomen, ligt ten grondslag aan namen als zeeëgel, zeekomkommer en zeewolf. De bestiaristen kenden daarnaast echter ook een zeemonnik, zeestier en zeemeermin, evenals de door Maerlant beschreven (maar niet opgenomen) zeedraak, het zeepaard, het zeekalf en de zeeëzel.

Zeemeermin

De sirenen die Odysseus met hun gezang probeerden te verlokken, waren voor de helft vogel en voor de helft vrouw. Zeemeerminnen zijn traditioneel vrouwen met een vissestaart. Onder invloed van elkaar tegensprekende autoriteiten ontstond uit deze (oeroude) mythologische wezens de sirene die in de bestiaria voorkomt, een schepsel met een driedubbele natuur: en vrouw en vis en vogel.

Zeemonnik

Tot in de zeventiende eeuw werd in werken over natuurlijke historie naast de zeemonnik ook een zeebisschop vermeld. Het is mogelijk dat deze beschrijvingen berusten op waarnemingen van walrussen of robben. De monniksrob (Monachus monachus) kreeg zijn naam doordat de vetplooien in zijn nek aan een monnikskap doen denken en de tekening van zijn huid - van boven bruin, aan de onderzijde geelwit - aan een pij.

Zeestier

Phoca - phokè is het Griekse woord voor rob of zeehond. De mannelijke exemplaren van deze dieren (‘bullen’) voeren in het begin van de paartijd felle gevechten met elkaar.

Zwaardvis

Gladius maris (Lat.) - ‘zwaard van de zee’. Zwaardvissen zijn agressieve en snelle dieren. Hun afgebroken zwaarden zijn aangetroffen in haaien, walvissen en scheepswanden. Het is niet bekend of ze schepen voor walvissen aanzien of domweg door hun snelheid (tot honderd kilometer per uur) een botsing niet kunnen vermijden.

Vissen

Tot de vissen worden door Maerlant ook de kreeft en een aantal weekdieren, schaaldieren en walvissen gerekend.

Echinus

De echinus, zoals hij hier wordt beschreven, dankt zijn bestaan voor een deel aan een interpretatiefout van Thomas van Cantimpré, die de eigenschappen van de zeeëgel (echinus) en de remora of zuigvis (echeneis) in één dier verenigde. De zeeëgel is bezet met stekels en verankert zich volgens Plinius als er storm op komst is aan een rots; de zuigvis houdt schepen vast (‘remora’, Lat.: oponthoud). Plinius boekstaaft in zijn Natuurlijke Historie dat de galei van Antonius tijdens de slag bij Actium werd opgehouden door een remora en dat een soortgenoot van dit dier Caligula's schip tot stilstand bracht, in weerwil van de inspanningen van vierhonderd roeiers. De remmende werking van de remora kon ook worden aangewend om rechtszaken op magische wijze te vertragen en om voortijdige geboorten te voorkomen. In werkelijkheid is de remora een vis die zich aan haaien of andere grote vissen vastzuigt.

Lamprei

De beschrijving, ontleend aan klassieke auteurs, geldt eigenlijk de murene, een zeevis die met de lamprei of prik het slangachtige uiterlijk gemeen heeft en de status van delicatesse. Hendrik I van Engeland stierf doordat hij te veel lamprei at. Alleen de beet van de murene kan dodelijk zijn.

Salpa

Een soort stokvis.

Walvis

Een uitgebreide beschrijving van een eiland dat een vis blijkt te zijn, komt voor in De reis van Sint Brandaan: ‘Toen kreeg Brandaan een eiland in zicht. Hij schatte dat het meer dan zes mijl lang moest zijn. De kust was dicht bebost. Bij de monding van een beek vonden zij een haven, waar zij het schip konden achterlaten. Zij gingen van boord om het eiland te bekijken. Hongerig als ze waren, begonnen ze hout te zoeken om eten te koken. De kookketel werd opgehangen, en al gauw vonden zij een dode boom die brandhout zou kunnen leveren. Toen zij er de bijl inzetten, schoot ineens het hele eiland onder water. Ternauwernood konden Brandaan en zijn mannen het schip bereiken. […] De heilige abt sprak: ‘Dit is vast de vis geweest waarover ik gelezen heb. Het bos groeide op zijn rug. In het boek stond dat er daar een rivier in zee stroomt en dat de vis al heel lang uit het zoete water daarvan zijn voedsel haalt. Te oordelen naar de bomen die op zijn rug groeien moet hij zeer oud zijn‘‘. (Vertaling W.P. Gerritsen, p. 106.)

Slangen

De dieren die in dit hoofdstuk worden behandeld, behoren niet zonder uitzondering tot de onderorde van de kruipende dieren die wij als ‘slangen’ kennen. Maerlant gebruikt de term ‘serpenten’ om een verzameling min of meer slangachtige reptielen aan te duiden, die op afbeeldingen niet zelden ook van poten en vleugels voorzien waren. Hoewel de meeste Latijnse namen van deze dieren nog steeds gebruikt worden door de wetenschap, hebben herpetoloog en bestiarist verschillende dieren op het oog wanneer zij spreken van boa of amphisbaena. Niemand zal ook de salamander, een giftig dier dat in vuur leeft, verwarren met de weerloze amfibie van die naam.

Slangen vluchten als ze een mens naakt zien - omdat dit hen herinnert aan de tijd voor de zondeval, toen de slang de mens nog niet van zijn onsterfelijkheid had beroofd.

Amphisbaena

De naam is ontleend aan het Grieks en betekent ‘in twee richtingen gaan’. In andere bestiaria wordt beschreven hoe de amphisbaena zich voortbeweegt doordat één kop de andere in zijn bek neemt, waarna het dier als een hoepel voortrolt. De dieren die de biologen nu kennen als Amphisbaeniae of wormhagedissen, zijn onschuldige reptielen waarbij kop en staart moeilijk te onderscheiden zijn.

Hij verschijnt nog vóór de koekoek - ook de koekoek houdt volgens Maerlant een winterslaap.

Aspis

De ureüsslang (Naja haje), een Afrikaanse cobra. De aspis was de heilige slang van de oude Egyptenaren. Volgens de overlevering pleegde Cleopatra zelfmoord met slangen van deze soort, die binnengesmokkeld werden in een mandje met vijgen. (Zie ook hypnale, p. 111.)

Het beest is zo doortrapt dat het zijn ene oor dichtstopt met zijn staart - een overbodige voorzorgsmaatregel, gezien het feit dat slangen doof zijn; bij de voorstellingen van slangebezweerders volgen de slangen niet de muziek maar de bewegingen van het muziekinstrument. De slang die zich doof houdt stamt uit de bijbel:

 Hun venijn is gelijk het venijn van een slang;

      als een dove adder, die haar oor toesluit,

 die niet luistert naar de stem der bezweerders,

      noch naar de volleerde belezer.

 (Ps.58: 5,6)

Basilisk

De basilisk is een van de wonderdieren waarvan het bestaan lange tijd gewaarborgd werd door de bijbel. ‘Want ziet, ik zend slangen, basilisken onder ulieden, tegen dewelke geene bezwering is; die zullen u bijten, spreekt de HEERE’. (Statenvertaling, Jer. 8:17; vgl. ook Jes. 11:8, 30:6 en 59:5.)

Zijn blik is dodelijk voor mensen - de basilisk zou de mens doden als hij deze als eerste zag. Iets dergelijks werd van de wolf verteld, die zijn slachtoffer met stomheid slaat, maar alleen als hij dat als eerste ziet. Deze gang van zaken was aannemelijk binnen de destijds gangbare opvatting dat zien berust op het uitzenden van stralen, niet op het ontvangen ervan. (Zie ook lupus, de wolf, p. 60.)

Een belangrijke klassieke bron van informatie over slangen was Lucanus’ Pharsalia. In het negende boek hiervan trekken Cato's soldaten door de woestijn van Libië, die wemelt van de gifslangen die ontsproten zijn aan het bloed van Medusa. Een onfortuinlijke legionnair doorsteekt een basilisk met zijn speer, en zie! het gif van het serpent vliegt langs het wapen omhoog en bereikt zijn hand. De koene Romein trekt zijn zwaard en doet het enige waarmee hij zijn leven nog kan redden: hij hakt zijn hand af.

Misschien had de basiliskeblik een basis in de realiteit: verschillende soorten cobra's kunnen hun gif twee à drie meter ver spugen, waarbij ze doorgaans op de ogen richten. De wezel uit de bestiaria kan oorspronkelijk de mongoes zijn geweest, een slangenverdelgend klein roofdier. Het dier dat nu basilisk wordt genoemd, is een onschuldige hagedis. (Zie ook de haan, p. 72.)

Boa

De boa (of bova) ontleende zijn naam aan het Latijnse bos (rund), hetzij door zijn gewoonte om koeiemelk te drinken, hetzij doordat hij een os kon verzwelgen.

Hilarion (circa 291-371) - heilige kluizenaar. Zijn leven werd beschreven door Hieronymus.

Regulus - M. Atilius Regulus, Romeins consul. De reuzenslang zou hij hebben ontmoet tijdens een veldtocht tegen de Carthagers in de Eerste Punische Oorlog.

Cerastes

De hoornadder (Cerastes cerastes), waarover Aristoteles reeds schreef dat de Egyptenaren deze slang slechts in overdrachtelijke zin ‘gehoornd’ noemden. Hoewel de hoornadder slechts twee hoornachtige uitsteeksels op zijn kop heeft, berust het getal van acht niet noodzakelijk louter op overdrijving. De veelhoornpofadder (Bitis cornuta, komt voor van Zuidwest-Afrika tot Kaap de Goede Hoop) heeft tot zeven horentjes boven de ogen. De hoornadder graaft zich in om zich tegen de middaghitte en de nachtelijke kou van de woestijn te beschermen.

Dipsas

Dipsa (Gr.) - dorst.

Draak

Alles waar de draak zijn staart omheen slaat is ten dode opgeschreven - oudheid en middeleeuwen was ‘draak’ de aanduiding voor alle grote reptielen. In de wurgende staart van de draak uit het bestiarium is nog de bestaande reuzenslang te herkennen.

In de kop van de draak bevindt zich een kostbare steen - in een oudere versie van de gegevens over de drakesteen, te vinden in de Etymologieën van Isidorus van Sevilla, wordt verklaard waarom de steen bij zijn leven aan de draak ontroofd dient te worden: als de steen niet uit zijn hersens wordt gehaald terwijl hij nog leeft, stolt hij niet tot een edelsteen.

[…] en breekt het hart van de draak - men stelde zich dit letterlijk voor.

Dracontopes

Beda Venerabilis (673/674-735) - Engels kloosterling en geleerde. Auteur van theologische, geschiedkundige en natuurwetenschappelijke werken, waaronder De natura rerum, een kritische bewerking van de gelijknamige kosmografie van Isidorus van Sevilla, met gebruikmaking van Plinius’ Natuurlijke historie.

Haemorrhois

Slang met een hemotoxisch gif, dat bloedvaten, bloed en hartspieren aantast.

Hydrus

In de middeleeuwen werd de hel vaak uitgebeeld als een monster met opengesperde (krokodille)kaken waarin de verdoemde zielen verdwijnen. (Vergelijk Job 41:5.) De hydrus werd vereenzelvigd met Jezus, die in de hel afdaalde om de deugdzame zielen te verlossen die daar Zijn komst afwachtten. In andere versies van het verhaal bedekt de hydrus zich met modder om zich te pantseren, zoals ook Christus zich voor Zijn afdaling in de hel moest pantseren met een stoffelijk omhulsel. (Zie ook krokodil, p. 87.)

Hypnale

Hypnos (Gr.) - slaap. Een slang met een snelwerkend zenuwgif. Zie ook de aantekening bij de aspis, p. 178-179.

De Geschiedenis van Rome - dit boek kon niet met zekerheid geïdentificeerd worden; mogelijk wordt gedoeld op de geschiedwerken van Livius.

Jaculum

‘Speer’ (Lat.).

Pareas

Lucanus - Romeins dichter, 39-65 na Chr. Auteur van een epos over de burgeroorlog tussen Caesar en Pompeius, de Pharsalia. Het negende boek hiervan, over de veldtocht van Cato in Noord-Afrika, was een belangrijke bron van informatie over slangen. (Zie ook de aantekeningen bij de basilisk, p. 179-180.)

Prester

Triakel - zie tirus, p. 114-115.

Salamander

Paus Alexander III - 1159-1181.

Marco Polo, die in 1271 naar het Verre Oosten vertrok en in 1295 terugkeerde naar Venetië, verklaart in zijn reisverslag de verwarring van asbest met ‘salamanderwol’. Uit een zekere berg wordt ‘salamandra’ gewonnen, een materie die wanneer ze verkruimeld wordt vezels vormt die vroeger uit onwetendheid werden toegeschreven aan een dier. De ‘salamanderwol’ wordt gedroogd, gestampt in een koperen vijzel en gewassen. De aarde die overblijft wordt verwijderd en de vezels worden gesponnen tot een stof die verre van wit is, maar in het vuur gebleekt wordt. Met hetzelfde procédé wordt de stof ook gereinigd.

Augustinus wijst in De stad van God op de salamander om ongelovigen ervan te overtuigen dat lichamen in de hel branden zonder te verteren: wie zou daaraan durven twijfelen als hij bedenkt dat ook een onaanzienlijk, sterfelijk wezen als de salamander in het vuur in leven blijft, en zelfs zonder pijn te lijden, wat nog ongeloofwaardiger is dan de hellestraf? De salamander van de bestiaristen leeft nog voort als kachelmerk (opschrift: ‘Je brûle tout l'hiver’) en in de naam van de vuursalamander, een glanzendzwarte, geelgevlekte amfibie, die een brandend, maar vrij onschuldig gif af kan scheiden.

Schorpioen

Psylli - bij Plinius en andere klassieke auteurs een Noordafrikaans volk van rondtrekkende slangenbezweerders.

Scitulus

‘Fraai’ (Lat.).

Sirena

Zie ook ibis, p. 73, 74.

Tirus

Triakel - eertijds een geneesmiddel van complexe samenstelling dat met name opium bevatte en als remedie tegen de beet van giftige dieren gold. Later werd het verkocht als middel tegen alle kwalen.

Vipera

Adder (Lat.). De meeste adders zijn ‘ovovivipaar’: ze baren levende jongen, die op het moment van de geboorte nog omgeven zijn door de vliezige eischaal. Andere bestiaria geven als verklaring voor de eigenaardige manier waarop de jongen van de vipera worden verwekt en ter wereld komen, dat de vrouwelijke vipera het bovenlijf heeft van een mens, maar onder de navel de gedaante van een slang of krokodil bezit; haar partner, die het lichaam had van een man, zou daardoor gedwongen zijn haar door de mond te bevruchten.

Insekten en kruipende dieren

De dieren die in dit hoofdstuk worden behandeld, kent het Middelnederlands als ‘wormen’, een woord dat gebruikt werd voor allerlei soorten vliegend en kruipend ongedierte. Deze term omvat niet alleen regenwormen en hun naaste verwanten, maar ook insekten (mieren, vlooien), weekdieren (de slak), amfibieën (de pad) en spinachtigen (de spin).

Kikker

Rubeta (Lat.) - braamstruik; giftige pad die onder braamstruiken leeft.

Mier

Ga tot de mieren - Spreuken 6:6-8.

Ambrosius zegt dat mieren zaden doormidden bijten - mieren zijn inderdaad in staat het kiemen van opgeslagen zaden te voorkomen.

In India leven wonderbaarlijke mieren - de gouddelversmieren werden voor het eerst genoemd door Herodotos. Het goud dat afkomstig was uit Oost-Turkestan en dat in het Sanskriet ‘mierengoud’ werd genoemd, was in werkelijkheid stofgoud dat door schubdieren bij het graven van hun holen aan de oppervlakte werd gebracht. Schubdieren (in dit geval om precies te zijn het Chinese schubdier, Manis pentadactyla) zijn ongeveer zo groot als vossen, bezitten grote, scherpe klauwen en voeden zich met mieren.

Salomonsworm

In het verslag van de tempelbouw in de bijbel, waarin de Salomonsworm niet genoemd wordt, voldoet Salomo op een andere wijze aan de voorschriften van Mozes: ‘Toen het huis gebouwd werd, werd het opgetrokken van steen, afgewerkt aan de groeve, en geen hamer of beitel of enig ijzeren gereedschap werd gehoord bij het bouwen van het huis’, (I Kon. 6:7) Het voorschrift luidde: ‘Indien gij echter een altaar van stenen voor Mij maakt, dan moogt gij het niet bouwen van gehouwen steen; wanneer gij dat met uw houweel bewerkt, ontwijdt gij het’. (Ex. 20:25, 26)

Parisch marmer - wit marmer van het Griekse eiland Paros, al in de oudheid befaamd.

Vlo

Kwintappel-bolronde, komkommerachtige vrucht van een plant (Citrullus colocynthis), die na geschild te zijn in de zon gedroogd wordt en in de vorm van tinctuur of extract als middel tegen insekten wordt gebruikt.

Autoriteiten

In deze lijst zijn de namen van personen en de titels van boeken opgenomen die meer dan eenmaal genoemd worden in de tekst. De overige worden toegelicht in het commentaar bij het trefwoord waaronder ze voorkomen. Een aantal auteurs en werken komt uitgebreider ter sprake in het nawoord.

Adelinus - Aldhelmus van Malmesbury (circa 640-709), Engels dichter en bisschop. Auteur van het Liber monstrorum (een boek over wonderbaarlijke volkeren) en van Latijnse raadsels in versvorm, die onder meer op dieren, planten en stenen betrekking hebben.

Aelianus (circa 175-235) - Romeins schrijver, bijgenaamd Honingtong om zijn beheersing van het Grieks, de taal waarin hij Over de aard van de dieren schreef, een verzameling moraliserende vertellingen.

Albertus Magnus (1193 of 1206/1207-1280) - Dominicaan, van 1260 tot 1262 bisschop van Regensburg. Theoloog, filosoof en beoefenaar van de natuurwetenschappen. Doceerde onder andere in Keulen en Parijs. Baseerde zich op Aristoteles, die hij in de christelijke wetenschap poogde in te passen. Over de natuur handelt zijn De animalibus.

Ambrosius (circa 339-397) - Kerkvader, bisschop van Milaan. Schreef in navolging van Basilius een werk over de zes scheppingsdagen, Hexaëmeron (‘de scheppingsgeschiedenis’).

Aristoteles (384-322 v.Chr.) - Filosoof en beoefenaar van de natuurwetenschappen. Zijn biologische werk berust voor een belangrijk deel op eigen waarneming en onderzoek. Pas tegen 1220 verschenen zijn geschriften over zoölogie weer in het Westen. Michael Scotus vertaalde de delen De geschiedenis der dieren, De lichaamsdelen der dieren en De voortplanting der dieren samen als De animalibus (‘Over dieren’).

Augustinus (354-430) - Kerkvader en bisschop van Hippo (N.-Afr.). Zijn hoofdwerk is De stad van God (412-426).

Basilius Magnus (circa 330-379) - Grieks kerkvader en bisschop, auteur van een werk over de zes scheppingsdagen, de Hexaëmeron.

Experimentator - Tot op heden ongeïdentificeerd boek.

Glosse - De Glossa ordinaria, vroeg-twaalfde-eeuwse verzameling aantekeningen tussen de regels en in de marge van de Vulgaat, ontleend aan de bijbelcommentaren van de kerkvaders en van middeleeuwse theologen. In de dertiende eeuw het standaardcommentaar op de bijbel.

Hieronymus (circa 347-419/420) - Kerkvader en filoloog. Zijn bijbelvertaling is bekend als de Vulgaat. Schreef een groot aantal andere werken, waaronder bijbelcommentaren en heiligenlevens.

Isidorus van Sevilla (circa 565-636) - Aartsbisschop van Sevilla. Voltooide in 620 zijn Etymologieën, een encyclopedie die alle gebieden van de toenmalige wetenschap beslaat. Deze compilatie, die in de middeleeuwen in zeer hoog aanzien stond, was van groot belang als bron van kennis omtrent de wetenschap der oudheid.

Jacobus van Vitry (circa 1165-1240) - Van 1216 tot 1228 bisschop van de kruisvaardersstad Akko in Palestina, later kardinaal en lid van de Romeinse curie. Schreef Historia Oriëntalis, een werk over de geschiedenis, geografie en natuur van het Heilige Land.

Koiranides - Griekse compilatie in vier boeken uit de Romeinse keizertijd, eertijds toegeschreven aan de legendarische Perzische koning Kyranos, handelend over geneesmiddelen en talismans die vervaardigd kunnen worden met behulp van planten, dieren en edelstenen.

Liber rerum - Tot op heden ongeïdentificeerd werk.

Physiologus - ‘De natuurkundige’. Verzameling beschrijvingen van dieren, planten en stenen, elk gevolgd door een christelijke moraal, rond 200 op schrift gesteld in Alexandrië. Voorloper en basis van het middeleeuwse bestiarium.

Plinius (23 of 24 na Christus-79) - Gaius Plinius Secundus Maior, militair, magistraat en schrijver. Zijn Natuurlijke historie (37 delen) vormde voor de natuurbeschrijvers na hem eeuwenlang een van de belangrijkste bronnen.

Solinus (derde eeuw) - Gaius Iulius Solinus, auteur van Collectanae rerum memorabilium (Verzameling van Gedenkwaardigheden), een wereldreis die begint in Rome, grotendeels gebaseerd op Plinius’ Natuurlijke historie. Een bewerking, getiteld Polyhistor (‘de veelverteller’), was in de middeleeuwen zeer populair.

Thomas van Cantimpré (circa 1201-circa 1270) - Dominicaan, afkomstig uit de omgeving van Brussel. Hij werd in 1217 augustijner koorheer in Cantimpré bij Cambrai en rond 1230 dominicaan te Leuven. Leerling van Albertus Magnus, die zelf voor zijn boeken over dierkunde veel aan Thomas te danken heeft. Schreef een aantal heiligenlevens en een verzameling exempelen (in het Middelnederlands vertaald als Het biënboec). Zijn omvangrijkste werk is het Liber de natura rerum (‘Boek over de aard der - geschapen - dingen’), geschreven van 1233 tot 1248, een allesomvattende compilatie op het gebied van de natuurwetenschappen, bestemd voor geestelijken en kloosterlingen. Jacob van Maerlant bewerkte dit boek tot Der Naturen Bloeme.

Register

aap 23-24, 160
adder 115-116, 184-185
Adelinus 12, 53, 64, 92, 109, 112, 119, 187
Aelianus 168, 187
Aeschylos 168
aëtitus (adelaarssteen) 64
Albertus Magnus 7, 8, 22, 57, 110, 112, 134-136, 157, 187, 189
Aldhelmus van Malmesbury, zie Adelinus
Alexander III, paus 112, 183
Alexander de Grote 15, 16, 37-38, 68, 141, 145
amazonen 13, 15, 143, 159
Ambrosius 7, 34, 36, 37, 44, 58, 60, 63-64, 68, 69, 97, 98, 100, 102, 118, 121, 167, 185
amphisbaena 102, 179
anthalops, zie antilope
antilope 161
antipoden 18, 142
Antonius van Egypte 12, 54, 158
aquila, zie arend
arend 63-66, 148, 168
Arimaspi 18, 71
Aristoteles 7, 10, 11, 35, 40, 48, 52, 65, 66, 80, 82, 96, 98, 101, 112, 124, 131, 132, 133, 136, 145, 163, 164, 171, 181, 187
aspis 59, 102-103, 111, 179-180
Astomi 18, 160
Augustinus 8, 43, 63, 64, 77, 107, 117, 129, 142, 184, 188
Avicenna 131

barliathes, zie boomgans
basiliscus, zie basilisk
basilisk 59, 72, 103-105, 180-181
Basilius 8, 37, 48, 90, 96, 99, 115, 187, 188
Beda Venerabilis 109, 182
beer 24-25, 161
bever 26-28, 128-129, 134-35, 161
bij 139-140
boa 105,181
bonasus, 29-29
boomgans 66-67, 133, 168-169
brahmanen 16, 159
Brandaan, Heilige 143, 178
calendris, zie kalanderleeuwerik
canis, zie hond
capelus 29-30, 161
carneool 137
castor, zie bever
catoblepas 30, 161-162
centaur 12, 158
cerastes 105-106, 181
cervus marinus, zie zeehert
cethe, zie walvis
charadrius 68, 169
chelidrus 106
chimaera 31-32, 162
choretes 68
cicade 135
cignus, zie zwaan
civetkat 166
Cleopatra 111, 179
cobra 179, 181
Columbus 143
Cortez 143
Cresias 141
cyclopen 18, 20
cynocephali, zie hondekoppen
cyrogrillus 34

dies 96
dipsas 181
Donestre 141
draaihals 138, 165
draak 51-52, 65-66, 107-108, 167, 182
draco, zie draak
dracontia, zie drakesteen
dracontopes 109
drakesteen 108, 182
duizendpoot 117

eale 32, 162
echeneis, zie remora
echinus 96-97, 177-178
eendemossel 168
eenhoorn 32-34, 162-163
egel 34-35, 123-124, 139, 163-164
elephas, zie olifant
erinaceus, zie egel
Esculapius 37, 164
Experimentator 8, 26, 60-61, 71, 77-78, 83, 87, 94, 107, 113, 114, 115, 188

feniks 68-70, 169-170
finges 138
Flavius Josephus 74, 171
formica, zie mier
Franciscus de Retza 140
Frederik II 131, 132-134
fulica, zie waterhoen
furions 35, 123

gaai 82-83, 174
Galenus 136, 157
gallus, zie haan
garrulus, zie gaai
giervalk 66, 148
Giraldus Cambrensis 168
gladius maris, zie zwaardvis
Glosse, 8, 51, 57, 66, 71, 170, 188
gnoe 161-162
gouddelversmieren 119, 185-186
gracocendrioen 70
griffioen 70-71, 170
grifis, zie griffioen
gymnosofisten, zie naakte wijzen

haai 165
haan 72-73, 170-171
haas 36-37, 164
haemorrhois 109, 182
Haymo van Auxerre 70, 170
Helmont, Jan Baptist van 140
Hercules 21, 160
Herodotos 141, 185
hert 65, 137, 138-139
Hieronymus 12-13, 18, 54, 105, 158, 166, 181,188
Hilarion, Heilige 105, 181
Hippocrates 136, 157
Homerus 157, 160, 162
hond 37-40, 164
hondekoppen 18, 143, 159-160
hoornadder 181
horzel 140
hydra 110
hydrus 110, 175, 182-183
hyena 40-41, 164
hypnale 111, 183

ibis 73-74
ichneumon 175
Innocentius III, paus 67, 169
Isidorus van Sevilla 8, 32, 35, 53, 68, 69, 70, 73, 76, 77, 89, 90, 95, 96, 98, 99, 101, 106, 110, 111, 112, 115, 119, 128-129, 131, 182, 188
iynx, zie draaihals

Jacob van Maerlant 7, 123-129 passim, 143-148
Jacobus van Vitry 8,1 3, 20, 31, 32, 37, 38, 41, 46, 49, 67, 68, 70, 76, 87, 96, 101, 104, 106, 107, 111, 112, 113, 114, 115, 159, 162, 188-189
jaculum 111, 183
Jesaja 57, 167
Jonas 99

kalanderleeuwerik 74-75, 170
Karel de Grote 77
kat 41-42
kemphaan 172
kikker 117-118, 137, 140
koekoek 139, 179
Koiranides 59, 66, 91, 110, 117, 189
kraanvogel 19, 160
krekel 139
krokodil 87-89, 110, 175-176, 182-183
krokodilwachter 176

lamprei 97-98, 178
Lapidarius 46, 165
leeuw 37, 42-46, 164-165
leo, zie leeuw
Leo, paus 77
leontophonos 46, 165
lepus, zie haas
Liber rerum 93, 114, 121, 189
ligurius (lynxsteen) 46-47
Lucanus 111, 180, 183
Lucretius 158
luipaard 164-165
lupus, zie wolf
lynx 46-47, 138, 165

mantichora 47, 165
meauca, zie meeuw
meeuw 75
Megasthenes 141
memnonides, zie Memnonsvogel
Memnonsvogel 76, 171-172
Michael Scotus 131, 134, 188
mier 118-119, 185-186
mierenjager, zie draaihals
mierenleeuw 119
mol 47-48
monachus marinus, zie zeemonnik
mongoes 181
monniksrob 176
mosseleend, zie boomgans
Mozes 74, 120, 171, 186
muis 48-49, 140
multipes, zie duizendpoot
murena, zie lamprei
murene 178
mus, zie muis
musio, zie kat
mustela, zie wezel
myrmicaleon, zie mierenleeuw

naakte wijzen 15, 159
narwal 163
nepa, zie snip
neushoorn 162, 163
Nicolaas van Cats 9, 124, 144, 158
nisus, zie sperwer

Odysseus 92
olifant 49-53, 163, 165-166
onocentaurus 53-54, 166
ooievaar 74
oriolus, zie wielewaal
Ovidius 139

pad 20, 72, 117, 135-136, 185
panter 55-56, 129, 164-165, 167
panthera, zie panter
papegaai 76-77, 140, 172
pardus 42, 164-165
pareas 111
Pasteur, Louis 140
Paulus van Thebe 12, 158
pegasus 56-57
pelicanus, zie pelikaan
pelikaan 77-79, 172-173
Phanesii 141
phoca, zie zeestier
phoenix, zie feniks
Physiologus 55, 92, 127-128, 131, 132, 157, 166, 189
pilosus 57-58, 167
Plinius 7, 23, 24, 26, 35, 37, 39, 40, 46, 47, 48, 52, 56, 58, 61, 65, 66, 68, 74, 89, 90, 95, 96, 98, 101, 102, 104, 105, 112, 117, 118, 119, 130-131, 138, 147, 160, 165, 166, 168, 175, 177, 182, 184, 189
Polo, Marco 163, 183
prester 111-112
prik, zie lamprei
psittacus, zie papegaai
Psylli 113, 141, 184
pulex, zie vlo
Pygmeeën 19, 160
Pythagorus 139, 157

raaf 68
Raleigh, Walter 143
rana, zie kikker
rat 48-49
remora (zie ook echinus) 130-131, 136, 177-178
reuzen 16, 21-22
ringleeuwerik, zie kalanderleeuwerik
rinoceros, zie neushoorn
rob 176, 177
rubeta 117, 185

salamander 101, 112, 183-184
salamandra, zie salamander
Salomo 118, 120, 123, 186
Salomonsworm 120, 186
salpa 98, 178
sater 12-13
scaura 113
schorpioen 113-114, 140
schubdier 185-186
scitulus 114, 184
scorpio, zie schorpioen
serra 89-90, 176
simia, zie aap
sirena, zie zeemeermin
sirena (gevleugelde slang) 73, 114
slak 120, 137, 140
slangen 101-102, 179
snip 80
Solinus 7, 24, 28, 32, 37, 40, 42, 43, 44, 46, 47, 52, 55, 58, 59, 68, 73, 76, 87, 103, 105, 106, 109, 111, 112, 113, 114, 130, 189
sperwer 80- 81, 173
stokvis 178
struisvogel 81-82, 133, 135, 140, 174-175
struthio, zie struisvogel
syrites (wolfssteen) 61

Tacitus 170
talpa, zie mol
tamur, zie Salomonsworm
tegenvoeters, zie antipoden
Tentyriten 89, 175
testudo, zie slak
Teutaan 22
Thomas van Cantimpré 123, 124, 127, 132, 134, 136, 138, 146, 147, 157, 159, 165, 170, 175, 177, 189-190
tigris, zie tijger
tijger 58-59, 167
tirus 114-115

unicornus, zie eenhoorn
ureüsslang 179
ursus, zie beer

valk 147
veelhoornpofadder 181
vermis, zie worm
vespertilio, zie vleermuis
vipera 115-116, 184-185
Vlaamse gaai, zie gaai
vleermuis 84-85
vlieg 136, 139
vlo 121

walrus 176
walvis 98-100, 129, 178
waterbuffel 162
waterhoen 64
wezel 59, 104, 167, 181
wielewaal 85
Willem Utenhove 8, 157
winterkoninkje 89, 175
wolf 60-62, 167-168, 180
worm 121
wormhagedis 179

xiphias 90-91, 143

zaagvis 176
zeebisschop 176
zeeëgel 177
zeehert 91, 176
zeehond 177
zeemeermin 92, 166, 176
zeemonnik 93, 176
zeeridder 93-94
zeestier 94, 177
zitirion, zie zeeridder
zuigvis, zie remora
zwaan 86
zwaardvis 95, 177

1. Inhoud van Der Naturen Bloeme

Der Naturen Bloeme, door Jacob van Merlant, is een vertaling, met uitweidingen (o.m. van moraliserende aard) en inkortingen, van een uitgebreide versie van het Liber de Natura Rerum, geschreven in het midden van de 13^de eeuw door Thomas van Cantimpré. Ten onrechte schrijft Jacob van Merlant dit Latijnse werk toe aan Albrecht van Keulen (=Albertus Magnus).

Een nauwkeurige vergelijking van Der Naturen Bloeme met het Liber de Natura Rerum, dat eerst in 1973 uitgegeven werd door H. Boese (Thomas Cantimpratensis Liber de Natura Rerum, editio princeps secundum codices manuscriptos, Teil I: Text, Berlin 1973), behoort nog tot de desiderata.

Jacob van Merlant heeft het begin (over de anatomie van het menselijk lichaam en over de ziel) en het einde (over het weder, de planeten, de elementen) van het Liber de Natura Rerum weggelaten. De overgenomen hoofdstukken zijn, met de verzentelling in Der Naturen Bloeme:

proloog, 1-158;

I, 159-658: menselijke levensstadia en fabelachtige mensenrassen;

II, 659-4692: viervoetige dieren;

III, 4693-8368: vogels;

IV, 8369-9471: zeemonsters;

V, 9472-10607: vissen;

VI, 10608-11485: slangen;

VII, 11486-12539: “wormen” = insekten;

VIII, 12540-13503: gewone bomen;

IX, 13504-14145: specerijbomen;

X, 14146-14851: geneeskrachtige kruiden;

XI, 14852-15043: vermaarde bronnen;

XII, 15044-16518: waardevolle stenen;

XIII, 16519-16681: metalen.

Aan het Liber de Natura Rerum gaat een lange en ingewikkelde voorgeschiedenis,

beginnend met Aristotiles, vooraf. Hieraan, en aan andere facetten van Der Naturen Bloeme, wijdden W. P. Gerritsen en zijn medewerkers waardevolle beschouwingen in: Jacob van Maerlant's Der Naturen Bloeme, Tentoonstelling (1 oktober 1970-1 februari 1971, Instituut de Vooys, Utrecht = Naar de Letter n^o 4).

2. Jacob van Merlant

In een van zijn eerste werken: Merlijn, opgedragen aan Alebrecht, heer van Voorne en burggraaf van Zeeland, stelt de auteur zichzelf voor als Jacob de coster van Merlant. In zijn Der Naturen Bloeme noemt hij zich Jacob van Merlant.

Uit het eerste element van zijn dubbele toenaam mag men opmaken dat hij uit een kostersgeslacht stamde of zelf deze functie uitoefende of uitgeoefend had.

In zijn ouderdomswerk Spiegel Historiael deelt de auteur over zijn wellicht ± 1263-64 geschreven Historie van Troien mede: wi maecten te Merlant. Zijn toenaam van Merlant dankt hij, eventueel ook reeds zijn vader of een verdere voorouder, dus aan een verblijf te Merlant. De o.m. door J. Noterdaeme geopperde hypothese dat Merlant te identificeren zou zijn met 1262 Matlant (waarvoor men ten onrechte Marlant las), landerij te Zuienkerke, is taalkundig onmogelijk; zie Corpus I 77 nr. 22. Merlant is het latere Maarland, bij Den Briel, op Voorne. In deze naam gaat ar (Marlant) met kustnederlandse evolutie terug op er (Merlant), dat zelf met umlaut ontstaan is uit ar (mari-land “land bij een waterplas”). Een argument voor de stelling Merlant = Maarland levert Der Naturen Bloeme 3612 op, waar de auteur meedeelt dat hij er persoonlijk van op de hoogte is dat op Westvoorne geen rat(ten) kunnen leven.

Jacobs verblijf te Maarland verklaart, of is te verklaren door, zijn connecties met Alebrecht van Voorne, die als zijn mecenas optrad.

Vervolgens is Jacob van Merlant naar Vlaanderen verhuisd. Toen hij zijn tweede Martijn

schreef, woonde hij te Damme, waar hij volgens een niet bewaarde grafsteen ook begraven werd. Overigens moeten er, blijkens zijn Alexanders geesten, denkelijk geschreven in 1258-60, voordien reeds relaties bestaan hebben tussen Jacob van Merlant en Bruxambocht of lieden daaruit afkomstig.

In Vlaanderen, dus denkelijk te Damme, schreef hij zijn Der Naturen Bloeme, zoals blijkt uit vers 10106: dat hier in Vlanderlant die hase heetet. Zijn verhuizing van Voorne naar Damme verklaart mede de wisselende terminologie voor zijn moedertaal, bv. DNB 5092 in

onse Dudes (zoals in Holland), 7210 in onse Dietsch (de traditionele benaming o.m. in Vlaanderen), 4072 in onse Vlaemsch (een in die tijd opkomende benaming voor de moedertaal in Vlaanderen).

Te Damme of te Brugge zal hij van Noordduitse kooplieden vernomen hebben dat in Oostland (= Noord-Duitsland) een vaneel kievits heet (DNB 8185). Hoewel te Damme gevestigd, bleef hij, voor zover bekend, voor Zeeuwse of Hollandse opdrachtgevers werken. Zijn Der Naturen Bloeme schreef hij in opdracht van heer Niclaus van Cats (DNB 149). Indien, zoals algemeen aangenomen wordt, de edel ionghelinc, die in DNB 7342 aangesproken wordt, hetzelfde personage is, dan is Der Naturen Bloeme denkelijk voor een groot gedeelte geschreven vóór, dat is kort vóór, 1272 (in welk jaar Niclaus van Cats, die in 1270 voor het eerst in oorkonden vermeld wordt en begin 1283 overleed, tot ridder geslagen werd) en is de proloog er in of kort na 1272 aan toegevoegd. Is dit juist, dan is Der Naturen Bloeme geschreven na de in 1271 voltooide Rijmbijbel, dus in 1271-72. Later schreef hij bv. nog, op verzoek van de Minderbroeders te Utrecht, zijn leven van sinte Fransoys, en, in opdracht van graaf Floris V van Holland, van ± 1283 tot 1288, zijn Spiegel Historiael, zijn laatste groot werk.

De eerste miniatuur in het Detmoldse handschrift, vervaardigd te Brugge toen Jacob van

Merlant nog leefde, stelt de geleerde schrijver voor rechtstaand, gehuld in een tot onder de

knieën reikende blauwe mantel, met bruine puntlaarzen, in de linkerhand denkelijk een schrijftafel, de rechterwijsvinger opgeheven in een lerend gebaar.

3. Overlevering van Der Naturen Bloeme

Zelden is van Middeleeuwse dichtwerken het origineel bewaard. Ook van Der Naturen Bloeme zijn alleen afschriften bekend. Deze zijn tot twee families te groeperen.

Tot de eerste familie behoort o.m. het te Detmold berustende handschrift D van denkelijk

1287 en het te Brussel bewaarde, uit de abdij van Sint-Bernards te Hemiksem afkomstige,

sterk verbrabantste handschrift B uit het eerste kwart van de 14^de eeuw. Daar B niet een afschrift kan zijn van D, gaan beide via minstens één verloren gegane gemeenschappelijke tussenschakel terug op het origineel.

De tweede familie omvat twee subfamilies. Tot de eerste behoren o.m. de te München

berustende fragmenten M uit het vierde kwart van de 13^de eeuw en het te Leiden bewaarde

handschrift L, waarvan M nochtans geen voorstadium is. Tot de andere behoren o.m. de te

Den Haag bewaarde handschriften A en V. Bijgevolg liggen tussen het origineel en de fragmenten M minstens twee verloren gegane tussenschakels.

Een overzicht van bewaarde handschriften en handschriftfragmenten vindt men bij : A. van Panthaleon van Eck-Kampstra, Jacob van Maerlant's “Der Naturen Bloeme”, twee notities

over handschriften (Het Boek 36, 1963-64, 222-232); J. Deschamps, Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken, Brussel 1970, p. 79 nr. 22; de reeds vermelde Utrechtse tentoonstellingscatalogus van 1970.

Alleen handschrift D en de fragmenten M, beide hier uitgegeven, behoren nog tot de 13^de

eeuw.

Der Naturen Bloeme werd, op grond van willekeurig uitgekozen tekstvarianten uit diverse

handschriften en met een beperkt variantenapparaat, onvolledig (namelijk de verzen 1-9471) uitgegeven door J.H. Bormans, Brussel 1857. Tot vers 4436 werden er ook af en toe varianten uit D in opgenomen. Een volledige editie, op grond van handschrift L, met varianten uit B, A en V, bezorgde Eelco Verwijs, Leiden 1872-78.

4. Het Detmoldse handschrift

Handschrift D berust te Detmold, Lippische Landesbibliothek, nr. 70. De tekst van Der Naturen Bloeme, f° 8-141, is, behoudens enkele geringe toevoegingen of wijzigingen van diverse vrijwel gelijktijdige handen, geheel van één en dezelfde hand. Er gaat een quatern van een andere, vrijwel gelijktijdige hand aan vooraf, dat, na een ontbrekend folio, op f° 1 r° een paastafel en op f° 1 v°-7 r° een kalender behelst.

De paastafel vangt aan met het jaar 1287 en loopt door tot 1319.

De kalender behelst in de eerste kolom een reeks gulden getallen, in de tweede de dagletters, in de derde de dag volgens de romeinse kalender, in de vierde de feestdagen (geboden feestdagen in het rood, gewone feestdagen in het zwart), in de vijfde de dies egyptiaci of ongeluksdagen (in elke maand twee). Bij het feesteigen vallen vooral op heiligen gevierd te Brugge en andere gevierd te Sint-Omaars.

Te Brugge: de geboden feestdagen van sint Donaes op 14 oktober en van sint Gielis op 1 september. Het betreft de patroonheilige van het Sint-Donaaskapittel en die van de Sint-Gilliskerk. Daarenboven sint Bavo, 1 oktober, een geboden feestdag niet alleen te Gent maar ook te Brugge.

In het bisdom Doornik nog: de geboden feestdag van sint Amand, 6 februari, en de gewone feestdagen van sint Arnoud (stichter van de abdij te Oudenburg), 16 augustus; sint Lievin (Gent), 17 augustus (is dit een fout?) en 12 november; sint Amelberghe (Gent), 27 oktober.

Te Sint-Omaars: de geboden feestdag van sint Omar op 9 september en de gewone feestdagen van sint Omar op 8 juni (translatie) en van sint Bertin op 5 september, 16 juli (translatie) en 2 mei (dit laatste berust denkelijk op verwarring met de op deze dag gevierde Bertramnus).

In het bisdom Terenburg (= Thérouanne) nog: de gewone feestdagen van sint Erkenbaut (bisschop van Terenburg), 12 april; Augustin (patroonheilige van de abdij te Terenburg), 28 augustus; Wulfram, 15 oktober; Winnoc (Sint-Winoksbergen), 6 november.

Verrassend is de in het bisdom Atrecht thuishorende geboden feestdag van sint Vedast op 6 februari en de gewone feestdag van dezelfde heilige op 15 juli (translatie).

Op grond van het feesteigen mag men aannemen dat de kalender een omwerking is, gebeurd in het kapittel van Sint-Omaars, van een Brugse kalender, of omgekeerd. Eerst-genoemde veronderstelling verdient de voorkeur blijkens enkele Franse vormen van heiligennamen: Fabien, Sebastien, Bride, Julien, Valerien, Urbain, Gervais of Gerves, Romain. In de tweede helft van de 13^de eeuw ging immers de hogere stand te Sint-Omaars van Vlaamse eentaligheid over naar Vlaams-Romaanse tweetaligheid. Te Brugge zou men Franse namen vervlaamst hebben.

De conclusie ligt voor de hand dat oorspronkelijk aan het handschrift een Brugse kalender voorafging, die in het kapittel van Sint-Omaars vervangen werd door een nieuwe, meer aan het feesteigen van dit kapittel aangepaste kalender. Het Detmoldse handschrift werd dus geschreven te Brugge op bestelling van het kapittel van Sint-Omaars of van een lid van dit kapittel. 1287 kan het jaartal zijn van de weggenomen Brugse kalender en dus ook van het handschrift van Der Naturen Bloeme, ofwel van de in de plaats geschoven kalender van Sint-Omaars (in dat geval dateert het handschrift van kort vóór 1287), ofwel van beide.