Gart der Gesundheit.
Voor de
oorspronkelijke tekst, zie Missouri Botanical Garden Received Library. http://www.biodiversitylibrary.org/item/29685#
F als s
wordt s.
Z teken
in de betekenis r wordt τ.
Alle
tekens op a worden aangeduid met á.
De
randen zijn soms moeilijk te zien. Daar wordt of. voor gebruikt of een
verwachte letter in gezet. Dat kan soms tot fouten leiden. Woorden worden op
het eind van de regel samengevoegd, soms staat er niets, soms een / teken.
Normaal
wordt dit teken gebruikt · als in het boek. Staat er geen punt bij een eind van
een zin dan staat er.
Ook
komen er geregeld verwisselde pagina’s voor, vooral de kapittels vanaf 50 tot
200. Waarschijnlijk is dit gebeurd tijdens het kopiëren. Of het stond zo al
origineel in het boek. Die stukken zullen zo goed mogelijk bij elkaar gevoegd
worden. Er zijn namelijk geen paginanummers.
Het was lastig te typen vanwege al die þ,ÿ, ü etc. Ook omdat
de meeste woorden op verschillende manieren gespeld worden. Verder lijkt de
tekst en woordkeus veel op die van Herbarius in Dyetsche.
Nico
Koomen.
Het
voorwerk van Gart der Gesundheit gaat duidelijk tot in de 1470
jaren terug. De opdrachtgever was Bernard von Breidenbach (rond 1440-1497) een
bekende Domheer uit Mainz. Daarnaast nam er aan deel de bekende uitgever Peter
Schöffer, een voormalige medewerker van Gutenberg die ook verantwoordelijk was
voor de Latijnse Herbarius, (in Nederlands de Herbarius in Dyetsche).
Algemeen
wordt aangenomen dat samenvatter (Compilator) van de ‘ Gart’ de Frankfurter
stadsarts Johann Wonnecke von Kaub (Johann von Cube) was (rond 1430-1501-04)
was wiens naam verschijnt in kapittel 76 onder het kapittel Bolus armenus. Dat wordt echter door sommigen betwijfeld,
waarschijnlijk omdat Cube in die plaats aangehaald wordt als zijn meester;
’dick mal versůcht an vil enden vonn mir meyster Johan von cube’. Op het
eind staat; ‘ Gedrukt en voleindigd deze Herbarius door Hannsen Schônsperger in
de keizerlijke stad te Augsburg in het midden van de week na de witte zondag
Anno 1400 en in het 82ste jaar.’
Op de
titel van blad [2]b staat: Und nennen dises bůch zu latein Oτtus sanitatis,
auf teütsch· Ein gartten der gesundtheÿt. Het is uitgegeven ca. 1485 te
Strassburg.
Het
werk is een goede aanvulling op, en een gedeeltelijke vertaling van, de
Latijnse uitgave van 1484 en is twee keer zo dik als deze uitgave. Deze
herbarius werd een aantal keren herdrukt, met verschillende titels, zoals 1492:
Gaerde der Suntheit, 1507-1509: Herbary oder Kruyterbuch, en
1508: Herbarius zu teutsche und von allerhand kreutter. De 'Gart'
kreeg veel gevolg en grote invloed op latere kruidboeken. Samen is de 'Gart' er
in 60 uitgaven, daarvan alleen 13 in de Incunabula tijd, en van 15de tot de 18de
eeuw nagedrukt, overzet of bewerkt (onder andere door Echarius Eucharius Rößlin
d. J.und Adam Lonitzer verschenen. Ook wordt er veel van besproken bij Dodonaeus
bij van Ravelingen.
Er
staan 379 afbeeldingen van planten in. Erhard Reuwich (ook Rewich, Reuwick,
Reewyck) uit Utrecht heeft een deel van de illustraties gemaakt. Terwijl de
tekst van de ‘ Gart’ al in 1483 vast gesteld was en aan de bewerker overhandigd
was lagen er nog niet alle tekening van Reuwich er. Verder zouden er nog later
bijgevoegd worden vooral die "Ausbeute" , een Palestina reis die
Breindenbach met Reuwich vanaf 1483 ondernam. Gelijk daarbij konden kwalitatief
goede afbeeldingen van Middellandse zeeplanten verwacht worden. Schöffer bracht
al voor de terugkeer van de reizigers het boek uit. Wel tegen de
oorspronkelijke planning ging er een maar vierde deel van de afbeeldingen op
Rewich terug. Ze vertonen voornamelijk planten die in voorjaar en vroeg zomer
bloeien. De kwaliteit was voor die tijd zeer goed. De andere illustraties zijn
duidelijk snel gemaakt en zijn weinig natuurgetrouw. Voor een deel gaan ze op
handgeschreven voorbeelden terug.
De Gart
bevat alle medische kennis van die tijd. Zoals vele andere herbals denkt men
dat het een samenvatting is uit vele bronnen. Naast andere bronnen diende
Konrad von Megenbergs ‘ Buch der Natur en de 'Ältere deutsche Macer', een
overzetting en bewerking van de 'Macer floridus' een leergedicht van Odo von
Meung (= Otto von Meudon; 11de eeuw) als tekstbasis. De 'Macer
floridus' lag van de 13de eeuw in een Thüringische -Schlesische
proef overzetting en bewerking en was wijd verspreid. Een manuscript van de
'Macer' lag ook bij Johannes Wonnecke von Kaub voor.
Dit is
een van de twee incunabula (boeken die gedrukt zijn voor 1501). Der Gart
was de eerste herbal die niet in Grieks of Latijn was geschreven, maar in de
gewone Duitse taal; hoewel, omdat het in Beierse dialect is, is het nog steeds
moeilijk voor moderne lezers.
Der Gart geeft in alfabetische volgorde elke bekende ziekte of lijden op en geeft onder elk het hoofdstuk aan waar in dit hoofdstuk goede remedies besproken worden. In toevoeging hierop is er een index die de medische "simples" opnoemt die de enkelvoudige of hoofdingrediënten vormen waarvan samengestelde mengsels gemaakt werden. Er zijn 435 kapittels met 382 over planten, 28 kapittels over mineralen